Schrijver Rafia Zakaria: ‘Witte feministen negeren bruine en zwarte vrouwen’

De Pakistaans-Amerikaanse schrijver, advocaat en feminist Rafia Zakaria (1978) dacht eens dat ze was uitgenodigd om als academisch spreker te vertellen over Pakistan. Het bleek een liefdadigheidsevenement te zijn waar niet-witte vrouwen van verschillende etnische achtergronden in hun traditionele kleding oppervlakkige vragen over hun land moesten beantwoorden aan witte, vrouwelijke donoren. Ook vertelt ze hoe bruine, islamitische en vrouwelijke auteurs ontbraken op de leeslijst van haar universitaire vak genderstudies. Dit zijn een paar voorbeelden uit Zakaria’s boek Against White Feminism (2021).

Zakaria’s betoog: wit feminisme focust op de prioriteiten van witte, meestal middenklasse vrouwen in westerse landen en negeert de belangen en ervaringen van bruine en zwarte vrouwen. In haar boek wisselt Zakaria historische kennis en actuele voorbeelden af met haar persoonlijke ervaringen als mishandelde vrouw, alleenstaande moeder, islamitische migrant in het Westen en bruine vrouw in de overwegend witte intellectuele kringen in de VS.

Interview begint onder het kader.

Sommige mensen denken bij het lezen van de titel van het boek misschien: ‘Ik ben wit en feminist. Wat is daar mis mee?’

“Wit feminisme is altijd geassocieerd met individualisme, omdat het focust op westerse vrouwen. Een vrouw met een succesvolle carrière wordt vaak automatisch gezien als een feminist, ook als zij de strijd van vrouwen met andere achtergronden niet steunt, omdat ze hen niet begrijpt. Het is voor westerse vrouwen heel moeilijk om zich voor te stellen dat er feminisme is buiten individueel succes of gelijkheid aan witte mannen.

Lang voordat de vrouwenkiesrechtbeweging begon, gingen Indiase vrouwen al de straat op om te strijden tegen koloniale, Britse agenten. Maar wanneer wij het over feminisme hebben, beginnen we bij de vrouwenkiesrechtbeweging in de VS en het Verenigd Koninkrijk, als de zogenoemde ‘eerste golf’ van feminisme. Alsof er voor die tijd geen vrouwenbeweging was. Toen Britse vrouwen het kiesrecht wonnen, reisde een aantal leiders van de beweging naar India, toen nog onder Britse overheersing, en vroegen aan Indiase vrouwen waarom zij niet ook streden voor kiesrecht. Waarop een aantal Indiase vrouwen hun duidelijk maakten: ‘Wij willen niet gelijk zijn aan bruine mannen, want zij zijn nog steeds jullie slaaf. Wij willen eerst vrij zijn. En dán willen we kiesrecht.’ Ik vertel dit om te laten zien hoe groot het onbegrip is van witte feministen. En door dit onbegrip ontstaat een gevoel van rancune bij vrouwen van kleur.”

Wat is een ultiem voorbeeld van wit feminisme?

“Wanneer witte vrouwen zich wel uitspreken voor Iraanse vrouwen, die tegen de hoofddoek strijden, maar niet voor Franse vrouwen die een hoofddoek willen dragen. Wat hier centraal moet staan is autonomie over je eigen lichaam. Het is niet oprecht als je Iraanse vrouwen hierin steunt, maar niet eens omkijkt naar de vrouwen naast je in de metro die wel een hoofddoek willen dragen. Het soort solidariteit van vrouwen die hun haar afknippen voor vrouwen in Iran vind ik niet oprecht.

Als je het hebt over wat het betekent om als vrouw in je kracht te staan, domineert wit feminisme het hele narratief. Het plaatst witte mensen, witte vrouwen, en hun belangen, prioriteiten en wereldbeeld centraal. En er hangt enorm veel af van dat narratief. Het beïnvloedt bijvoorbeeld de hulpindustrie. In internationaal ontwikkelingswerk gaan miljarden dollars om en veel partijen hebben er belang bij, maar het minste belang wordt gehecht aan de vrouwen die geholpen worden. Neem het voorbeeld uit mijn boek over efficiënte fornuizen om op te koken voor vrouwen in India, zonder aan hen te vragen of ze daar behoefte aan hadden.”

De efficiënte fornuizen moesten vrouwen meer tijd geven om buitenshuis te werken. Maar de vrouwen op het Indiase platteland bleken het hout verzamelen te combineren met het bespreken van problemen binnen hun gemeenschap. En dat ritueel vonden ze belangrijker voor hun ‘empowerment’ dan meer geld verdienen. Zakaria: “Honderdduizenden dollars worden zo verspild aan dit soort projecten.”

“En als ik het over witheid heb, bedoel ik niet per se de huidskleur, maar het grotere machtssysteem; het feit dat met de term feminisme meestal wit feminisme wordt bedoeld. Als je dit zo wil houden, ben je een witte feminist. Je kunt bruin zijn, of zwart, en toch een witte feminist. Dat is zeldzaam, maar het gebeurt bijvoorbeeld bij lokale kantoren van internationale ontwikkelingsorganisaties of media, als medewerkers de denkbeelden overnemen van de witte mensen voor wie ze werken.”

De Amerikaanse uitgever had bedenkingen bij de titel. Waarom toch vasthouden aan Against White Feminism?

“Haar kritiek kwam vanuit een goede intentie. Kijk, de moeilijkste doelgroep om te overtuigen dat wit feminisme schadelijk is, zijn uiteraard witte vrouwen. Zij zijn degenen die macht moeten afstaan, willen we een meer egalitaire, inclusieve feministische beweging creëren. Het is zoeken naar een balans tussen het vervreemden van witte vrouwen door ze te veel te beschuldigen van hun macht, en hen ervan overtuigen dat ze met die macht juist iets kunnen bijdragen aan een inclusievere beweging.

Veel van hen weten dat er een probleem is. Ik probeer een vocabulaire te bieden om het bespreekbaar te maken. Het grootste deel van het team dat aan dit boek heeft gewerkt is wit. De meeste redacteuren van uitgevers die de rechten hebben gekocht in verschillende delen van de wereld zijn wit. Dus er is zeker erkenning dat wit feminisme niet werkt. Wat in de VS heeft geholpen, is dat mijn boek is gepubliceerd in een tijd waarin er al meer van dit soort discussies werden gevoerd.” Een jaar voor de publicatie van Zakaria’s boek zette de dood van George Floyd door politiegeweld een golf aan Black Lives Matter-protesten in beweging.

Hoe kunnen witte vrouwen helpen om feminisme te verbeteren? Zou ik als correspondent Zuid-Azië mijn macht kunnen afstaan door mijn werk op te geven en er bij Nederlandse media op aan te dringen Zuid-Aziatische verslaggevers in te zetten?

“De eerste stap is herkennen dat er complicaties zijn in hoe jij Zuid-Azië en Aziatische mensen interpreteert. Ik wil niet dicteren wie welke baan mag hebben. Maar er is wel een noodzaak voor witte vrouwen om te begrijpen dat zij ruimte in beslag nemen die niet per se van hen is. In jouw geval speelt mogelijk mee dat het voor jou minder gevaarlijk is om in jouw regio verslag te doen dan voor een Zuid-Aziatisch persoon die er vandaan komt. Er is niet één antwoord. Maar een ander voorbeeld zijn academici. Het academische systeem staat toe dat witte vrouwen als experts optreden op plekken die echt bezet zouden moeten worden door vrouwen van kleur. Ik ken universiteiten waar het hoofd van de afdeling voor Afro-Amerikaanse Studies een witte vrouw is.”

Is er een universele versie van feminisme nodig?

“Zeker. Ik geloof dat het nastreven van gelijkheid en gerechtigheid voor iedereen, en vooral achtergestelde groepen, alle feministen bindt. Het geloof dat er een radicale transformatie nodig is van de maatschappij om de gelijkheid en menselijkheid van zowel vrouwen als andere gemarginaliseerde mensen weer te geven. Ik ben tegen keuze-feminisme, dat gelooft dat elke keuze die een vrouw maakt automatisch feministisch is. Als die keuze traditionele patriarchale normen volgt, is het niet feministisch. Keuze-feminisme is een kitscherige Instagram-versie van feminisme, waarbij het om de individuele levensstijl van een vrouw draait, maar niet om het verbeteren van de positie van vrouwen in het algemeen.

De term ‘empowerment’ is door het Indiaas feministisch collectief Development Alternatives with Women for a New Era (DAWN) bedacht in de jaren 80, schrijf je. Wat bedoelden zij ermee?

“DAWN bedoelde met empowerment een radicale maatschappelijke, politieke en culturele transformatie van de wereld, zodat systemen van onrechtvaardigheid en onderdrukking verdwijnen. Het was voor witte vrouwen, die de ontwikkelingssector domineren, moeilijk dit aan te moedigen, want dit concept zou betekenen dat witte mensen in het algemeen hun macht zouden moeten afstaan. Daar waren en zijn ze niet toe bereid.

Hoewel empowerment begon als een radicaal concept, is het een buzzwoord geworden. Een paar sneakers of een sport-bh worden al ‘empowering’ genoemd. Ik probeer het radicale aspect nieuw leven in te blazen, want het ontbreken van een wereldwijde feministische beweging is een groot verlies voor vrouwen.”

Het boek bekritiseert ook westerse feministische helden als Simone de Beauvoir, vanwege hun focus op witte vrouwen. Waarom is zulke kritiek lastig voor veel mensen?

“De realiteit is dat het tijdens het koloniale tijdperk voor witte, westerse vrouwen moeilijk was om niet dronken te worden van de hiërarchie met witheid aan de top. Dat is geen excuus voor hen, maar een erkenning van wat koloniale dominantie met de wereld deed. Het maakte dat witte vrouwen al hun aandacht focusten op witte mannen; ze streden voor gelijkheid aan witte mannen. En daarmee hebben ze bruine, zwarte en Aziatische vrouwen in de steek gelaten.

Ik snap ook de rancune van de witte feministen van de tweede golf. Zij zijn het slachtoffer geweest van witte mannen. Dan is het moeilijk te begrijpen dat jij anderen mogelijk tot slachtoffer hebt gemaakt. Het gaat om bewustzijn, ook voor mij. Ik ben een bruine vrouw, maar heb veel meer privileges dan de meeste mensen die in vergelijkbare omstandigheden in Pakistan zijn geboren. Ik heb een platform. Ik schrijf boeken. Dat erkennen en zien hoe dit je wereldbeeld beïnvloedt, maakt onderdeel uit van het zelfbewustzijn dat nodig is voor rechtvaardigheid en gelijkheid. Ik besef heel goed dat ik niet meer in Pakistan ben en dat ik me niet meer bezig hoef te houden met overleven. Dat zie ik als een verantwoordelijkheid, daarom spreek ik me zo fel uit.”

Je bespreekt ook hoe de meeste witte feministen in de VS de invasie in Afghanistan in 2001 volhartig steunden, om op te komen voor de Afghaanse vrouwen. Waarom is dit niet feministisch?

“Er ontbreekt een kritische blik over de schade die de westerse invasie het land heeft berokkend. Dat zie je ook in de verslaggeving erover. In augustus 2021 liep Clarissa Ward (CNN) in Afghanistan rond in een abaya en hijab, hoewel de Taliban in 2022 vrouwen pas verplichtte een burka te dragen in het openbaar. Het was een theatraal tafereel dat vooral haar als moedig neerzette, omdat ze daar als vrouw verslag legde. In het Westen gaan alle verhalen over vrouwen in Afghanistan erover hoe verschrikkelijk de Taliban zijn. En dat zijn ze absoluut, maar zij hebben nooit beweerd dat ze voor de vrijheid van Afghaanse vrouwen vochten. Dat waren jullie: de VS en het Westen.

Het feminisme in Afghanistan is enorm beschadigd, door het idee dat je feminisme kunt opleggen, door een dorp te bombarderen en daarna in hetzelfde dorp een meisjesschool te bouwen. Hiermee schilder je alle vrouwen die interesse hebben in onderwijs af als interne vijanden. Twintig jaar lang zijn Afghaanse vrouwen voorgesteld als reden van de invasie van de VS en de NAVO-partners, omdat die invasie grotendeels in naam van vrouwenrechten werd gerechtvaardigd. Je kunt je voorstellen dat het nu alleen maar moeilijker is geworden om je daar voor vrouwenrechten in te zetten. Ik zou graag willen dat dit deel van de context ook naar voren wordt gebracht, in plaats van enkel te focussen op ‘de Taliban zijn slecht’.”

Hoe is het boek eigenlijk in Pakistan ontvangen?

“In Pakistan is het niet uitgegeven. Penguin India heeft het uitgegeven in pocketvorm, maar vanwege de slechte relatie tussen India en Pakistan mag deze editie niet naar Pakistan worden gestuurd. Het is er wel beschikbaar als geïmporteerde hardcover, wat het duur maakt en niet zo breed verkrijgbaar als ik zou willen. In de VS is het heel goed ontvangen. Zwarte feministen hebben al soortgelijke boeken geschreven over de geschiedenis van de burgerrechtenbeweging. Mijn boek past in die traditie. Daarnaast gaat het boek ook over buitenlandbeleid en de wereldwijde invloed van wit feminisme. Ik denk dat daar de toegevoegde waarde ligt. Als het in de VS over racisme gaat, denkt men vaak alleen aan witte en zwarte mensen, maar niet aan Aziatische of bruine mensen. Dat is nu aan het veranderen.

In het Verenigd Koninkrijk is het boek controversiëler, omdat het zo kritisch is op kolonialisme. Dat aspect maakt het niet controversieel in de VS: Amerikanen geloven dat zij gekoloniseerd zijn geweest, in plaats van dat de eerste settlers in de VS zelf kolonisten waren.” Zakaria grinnikt en vervolgt: “Er is een sprake van ontkenning. Maar doordat mijn boek verscheen in een tijd waarin veel van deze discussies werden gevoerd, wakkert het een gevoel van urgentie aan, dat vooral aanslaat bij zowel witte als bruine en zwarte jonge mensen. Zij zijn het zat, willen dat witte mensen zelfbewuster zijn, en willen weten wat ze kunnen doen aan deze problemen. Een aanzienlijk deel van de mensen in de VS was klaar voor dit boek.”