Hoe de nieuwe Transgenderwet er (waarschijnlijk) toch niet kwam

Een wetswijziging die het mogelijk maakt om voortaan zonder de tussenkomst van een deskundige de geslachtsvermelding in het paspoort te veranderen, leek er in 2019 zonder slag of stoot te komen. Nu, drieënhalf jaar later, staat dat voorstel op losse schroeven. Wat is er gebeurd? Een reconstructie.

‘Belangrijke invalshoek’

Het is juli 2020 en Brand Berghouwer, dan nog voorzitter van Transgender Netwerk Nederland, houdt de pas opgerichte stichting Voorzij in de gaten. De ideeën van de stichting zullen hooguit op streng christelijke scholen voet aan de grond krijgen, denkt hij op dat moment. Voorzij is een kleine groep conservatieve feministen, die enkel cisgender vrouwen als ‘vrouw’ beschouwen. Hun doel: de wijziging van de Transgenderwet tegenhouden. In de nieuwe wet zou het mogelijk worden om zonder tussenkomst van een deskundige de ‘m’ of ‘v’ in je paspoort te veranderen.

Aan het roer van die stichting staat oprichtster Caroline Franssen. Zij is het die, eerder dat jaar, als eerste het vuur opent tegen de wetswijziging, met een opiniestuk in Trouw. ‘De consequentie is een fundamentele aantasting van rechten van vrouwen’, schrijft Franssen. Ze zegt bang te zijn dat de wetswijziging ervoor zou zorgen dat (cisgender) vrouwen niet meer veilig zijn in vrouwenvoorzieningen, zoals kleedkamers. Het regent die week reacties bij Trouw van verontwaardigde lezers. Sommigen vinden dat de krant het stuk nooit had mogen plaatsen, maar chef van de opinieredactie Monic Slingerland vindt het een ‘belangrijke invalshoek’ aan een (toen nog niet bestaande) discussie.

Kort na het artikel besluit Franssen Voorzij op te richten en een petitie te starten tegen het wetsvoorstel. ‘Ik verwacht dat beïnvloeding van de wijziging van de Transgenderwet weinig kans maakt. Een grote meerderheid van de huidige Kamerleden en bewindslieden heeft wel door dat dit een giftig verhaal is’, zegt Berghouwer destijds tegen OneWorld.

Niets bleek minder waar. Tegenstanders van het wetsvoorstel uit de conservatief-christelijke en -feministische hoek vonden hun weg naar de landelijke media, én naar elkaar. Inmiddels zijn partijen als SP, CDA en VVD aan het twijfelen geslagen en staat het wetsvoorstel op losse schroeven. Opvallend detail: het was in 2019 nota bene een VVD’er (Sander Dekker, dan minister van Rechtsbescherming) die het voorstel mede indiende.

Artikel gaat verder na het kader.

Kalmte voor de storm

Toen in 2019 het wetsvoorstel in de maak was, was zowel in de media als in de politiek nog geen sprake van controverse. Media berichtten neutraal over de aanstaande wetswijziging en huidig minister van Justitie en Veiligheid Dilan Yeşilgöz-Zegerius (VVD) liet in een evaluatie van de vorige wet weten groot voorstander te zijn. Er lijkt op dat moment geen reden tot twijfel. Tot Trouw op 28 januari 2020 besluit het opiniestuk van Franssen te publiceren.

‘Je elfjarige dochter kan dus een man tegen komen in de vrouwenkleedkamer’, zegt Franssen diezelfde dag in een radio-uitzending van NPO Radio 1. Franssen vervolgt door te stellen dat er ‘diverse voorbeelden’ zijn van aanrandingen in vrouwengevangenissen door trans vrouwen. Daarbovenop zou het wetsvoorstel oneerlijk zijn voor de vrouwensport. Onderbuikgeluiden, stellen critici, die nog lang blijven doorgalmen in de media en uiteindelijk ook te horen zijn in de Tweede Kamer. Ook al is er voldoende wetenschappelijk bewijs om die zorgen weg te nemen.

Dat jaar blijft het verder stil in de media rondom het wetsvoorstel. De strijd tegen de wijziging vindt vooral plaats op de platforms van Voorzij en ultraconservatief christelijke organisaties als Gezin in Gevaar en Gezinsplatform.NL. Gezin in Gevaar – bekend van de intimidatiecampagne tegen Pim Lammers en onderdeel van Civitas Christiana – prijst Franssen voor haar opiniestuk.

Civitas Christiana streeft er samen met andere ultraconservatief christelijke clubs in heel Europa (gefinancierd en geadviseerd door hun Poolse moederorganisatie Ordo Iuris) naar om de ‘christelijke waarden’ te herstellen: een verbod op abortus, het homohuwelijk en echtscheiding. En hoewel Franssen beweert niet in het ‘christelijke hoekje’ gestopt te willen worden – ze is namelijk wel vóór toegang tot abortus – vinden de twee radicale ideologieën elkaar op dit punt. Zo zetten Voorzij en Gezinsplatform.NL samen een flyercampagne op om ouders te waarschuwen ‘niet te snel mee te gaan’ met kinderen die zich als trans identificeren.

Onderbuikgevoelens

De ‘anti-beweging’ slaat dus niet alleen op de trom over de veiligheid van cisgender vrouwen en meisjes, maar zaait ook angst onder ouders. Steeds meer kinderen zouden volgens de ‘gendercritici’ twijfelen over hun genderidentiteit doordat zij op school en op sociale media beïnvloed worden. Dat idee wekte ook de aandacht van mediasocioloog Peter Vasterman. ‘Het vermoeden bestaat dat de plotselinge toename van het aantal meisjes [in genderklinieken, red.] een gevolg is van sociale besmetting’, schrijft hij in mei 2021 in NRC. Ook zet hij vraagtekens bij het ‘meteen in gang moeten zetten’ van het medisch traject, omdat iemand in Engeland later spijt had van haar behandeling.

“Omdat het zo erg gaat over onderbuikgevoelens is het moeilijk te bestrijden met wetenschappelijke feiten”, zegt politicologe Anne Louise Schotel. Vanaf dat moment wijden de media steeds vaker aandacht aan het wetsvoorstel en de angstgevoelens van tegenstanders, wat Schotel ook wel ‘morele paniek’ noemt: “Deze wetswijziging gaat niet over het makkelijker maken van hormoonbehandelingen voor kinderen, over gevaren in de kleedkamer, maar als je het daar wel heel veel over gaat hebben, dan leidt dat af van wat er feitelijk aan de hand is: een administratieve wijziging.”

Ook journalist Jan Kuitenbrouwer doet in 2021 voor het eerst mee aan die moral panic. Verspreid over dat jaar wijdt hij maar liefst elf columns in HP/De Tijd over wat hij de ‘transgendertrend’ noemt. Hij noemt gender een ‘seizoensmode’ en spreekt net als Vasterman over ‘sociale besmetting’ waardoor steeds meer jongeren een medisch traject in zouden gaan.

De onderbuikgevoelens sijpelen in die periode ook voor het eerst door in de politiek: de SP vraagt of de regering op de hoogte is van ‘bezorgde reacties’ over fraude en misbruik van het wetsvoorstel wat tot een onveilig gevoel leidt in de vrouwenkleedkamer, -opvang en -sport. Toch is er dan nog geen man overboord: alleen SGP zegt op dat moment tegen het wetsvoorstel te zijn.

Hek van de dam

Maar dat zal niet lang meer duren. In februari 2022 waarschuwen Vasterman en journalist en conservatieve feminist Renate van der Zee in een opiniestuk in de Volkskrant voor ‘het gevaar’ dat (cisgender) vrouwen en meisjes in de kleedkamer en gevangenis met het wetsvoorstel te wachten staat. Het hek is dan echt van de dam: in de aanloop naar het Tweede Kamerdebat in september 2022 publiceren kranten aan de lopende band stukken over transgender thema’s en veranderen ze een ogenschijnlijk simpel wetsvoorstel in een groot, publiek debat waarin de tegenstanders tactisch gebruikmaken van de morele paniek om hun standpunt kracht bij te zetten.

Freya Terpstra van Transgender Netwerk Nederland (TNN) vindt dat de media het debat op deze manier onjuist legitimeren. Over de vraag wat media drijft, zegt ze: “Wat we vaak zien is dat media compulsief voor- én tegenstanders willen laten horen. Deze twee worden dan als evenwichtig neerzet, terwijl de tegenstanders maar een relatief kleine maar luide groep of gevaarlijke onderbuikgevoelens vertegenwoordigen. Zo krijgen zulke meningen een heel groot podium en lijkt het alsof er voor beide kanten evenveel te zeggen valt.”

Vlak voor het Kamerdebat op 27 en 28 september 2022 lanceert een groep ‘gelijkgestemden’ de campagne Gendertwijfel. In bushokjes in heel het land is ineens een reclameposter te zien met de tekst: ‘De nieuwe transgenderwet raakt iedereen.’ Het leidde tot een protestmanifest en bekladde posters. Onder anderen Kuitenbrouwer, Vasterman, Franssen en huidig minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Piet Adema (CU) steunen de campagne. Het zou volgens een van de initiatiefnemers gefinancierd zijn door ‘bevriende ondernemers’. Een reclamespot van dezelfde partij die later, in februari 2023, op Radio 1 zal verschijnen, bevatte feitelijke onjuistheden, aldus de Reclame Code Commissie.

Als dan het debat plaatsvindt blijken coalitiepartijen CDA, ChristenUnie en VVD het ineens niet zo zeker meer te weten. Lisa van Ginneken, die als enige openlijk transgender Kamerlid namens D66 het debat in ging, verbaasde zich vooral over de draai van de VVD, nota bene een van de partijen die het voorstel mede indiende: “Ik was verbaasd dat in het betoog van de VVD niet de zelfbeschikking voorop stond.”

Ook Terpstra en Sophie Schers van TNN waren verbaasd. Schers: “We waren erg teleurgesteld toen we zagen dat CDA en VVD terughoudend waren. Onze ervaring is altijd geweest dat er in de politiek voldoende steun was voor het verbeteren van de rechten van trans personen. En ineens wordt dat in twijfel getrokken.” Het debat duurt te lang om die avond nog af te ronden, wordt geschorst en een vervolg wordt meermaals uitgesteld. Het vervolg staat nu gepland voor week 39 van dit jaar oftewel eind september, een jaar ná het eerste debat.

Betekent dit alles dat Nederland conservatiever is geworden? Volgens Terpstra van TNN is dat lastig te zeggen: “De reactionaire tegenbeweging is in ieder geval luider. Ze krijgen een groter podium, meer aandacht en daardoor ook meer legitimiteit.” Terpstra wijst er ook op dat deze beweging niet nieuw is, maar dat het doelwit verandert: “Tot aan de jaren 2000 vond dezelfde morele paniek plaats met homoseksuele mannen, lesbiennes, en biseksuele mensen in die volgorde. En elke keer gaat het weer over die kleedkamers.” Van Ginneken blijft intussen hoopvol: “Ik hoop dat het debat in de media genuanceerder en feitelijker zal verlopen. Dat verdient dit wetsvoorstel. Dat verdienen trans personen.”