‘Schandalig dat wij als intersekse mensen moeten uit­leggen dat we bestaan’

“Dat het anders had kunnen zijn, dat vind ik heel pijnlijk. Dat ik niet eenzaam had hoeven zijn al die tijd, en zo gedistantieerd van mezelf.” Inmiddels praat Sharan Bala (38) ogenschijnlijk makkelijk over hun jeugd en ervaringen, maar daar is een lang proces aan voorafgegaan. Bala is intersekse, en maakte samen met ‘lotgenoot’ Marieke Schoutsen (39) de documentaire Kiezen, snijden, zwijgen, die op 2 augustus op tv is.

“We zijn een beetje pioniers”, zegt Bala. Kiezen, snijden, zwijgen is namelijk de eerste Nederlandse documentaire over intersekse die op televisie komt. Dat er nog weinig maatschappelijk bewustzijn is over de ervaringen van mensen die worden geboren met een lichaam dat niet past in de gangbare hokjes ‘man’ en ‘vrouw’, merken de makers aan alles. Bijvoorbeeld aan de vragen die ze van journalisten krijgen. Schoutsen: “We moeten aan iedereen uitleggen wat intersekse is en krijgen standaard de vraag of we onze ouders iets kwalijk nemen. Spaans benauwd krijg ik het daarvan, want ik neem mijn ouders niets kwalijk. Zij zijn net zo goed slachtoffer van het protocol als ik.”

Interview gaat verder onder het kader.

Kiezen, snijden, zwijgen

De titel van de documentaire van Schoutsen en Bala verwijst naar het medische protocol dat stamt uit de jaren 50. Bij kinderen met geslachtskenmerken die niet eenduidig ‘mannelijk’ of ‘vrouwelijk’ waren, kozen artsen richting welk geslacht het lichaam het eenvoudigst kon worden ‘genormaliseerd’. Daarna opereerden ze en drukten ze de ouders op het hart dat hun kind vanzelf een gelukkige, heteroseksuele volwassene zou worden, zolang ze over de ingrepen zwegen.

Sinds de jaren 90 komen de verhalen van intersekse volwassenen mondjesmaat naar buiten, en blijkt hoe traumatiserend de ingrepen en het opgelegde zwijgen voor velen waren. Met hun documentaire verbreken Schoutsen en Bala dat opgelegde zwijgen. Het voelt als verwerken, zeggen ze, al is het ook ‘super spannend’ dat de première dichterbij komt. Schoutsen: “Dat komt allemaal door die jarenlange geheimhouding. Daardoor raak je verkrampt, je bent zó bang dat mensen boos op je worden als je over je ervaringen praat.”

Die angst wordt versterkt door hoe media over intersekse mensen berichten, zegt Schoutsen. “Ze omschrijven ons alsof we man én vrouw zouden zijn, of alsof artsen ons ‘tot vrouw hebben gemaakt’. Het is frustrerend om zulke teksten over jezelf te lezen.” Bala: “Je zou kunnen zeggen dat de artsen ons lichaam hebben ‘genormaliseerd’, door alles weg te nemen wat niet past in het hokje ‘vrouw’, maar ze hebben geen vrouwen van ons gemaakt, want dat is een genderidentiteit en die bepalen wij zelf.”

Interview gaat verder onder de foto.

Bala nam begin twintig voor het eerst een beste vriendin in vertrouwen over hun intersekse-ervaring, en studeerde in 2022 af aan de Rietveld Kunstacademie met een installatie waarin hun volledige medische geschiedenis was uitgestald. Schoutsen filmde voor de documentaire momenten waarop ze haar vriendinnen en een goede vriend in vertrouwen neemt. Iedereen reageert nonchalant, waar Schoutsen nu om moet lachen: “Het is een anticlimax, maar het is natuurlijk wel een heerlijke reactie, want je merkt daardoor echt: het boeit ze gewoon niet. Als je tot midden dertig in volledige geheimhouding hebt geleefd, voelt het als een opluchting om erover te kunnen praten.”

Zelfbeschikking

Na een liesbreuk op haar vijfde ontdekken artsen bij Schoutsen weefsel van testikels in haar buik. DNA-onderzoek wijst uit dat ze XY-chromosomen heeft en de artsen besluiten al het weefsel uit haar buik te verwijderen wat hormonen produceert. Doordat haar lichaam zonder die hormoonproductie niet uit zichzelf kon puberen, moest Schoutsen vanaf haar elfde synthetische hormonen slikken. Zelf heeft ze daar niet over mee kunnen beslissen, vertelt ze. “Als ik toen de kennis had gehad die ik nu heb, en als ik had mogen doen met mijn lichaam wat ik wilde, dan had ik sowieso niet voor een operatie gekozen. Dan was ik met mijn eigen geslachtsklieren de puberteit in gegaan.”

Het had haar een jeugd vol schaamte bespaard, waarin ze voor vriendinnen geheim moest houden dat ze geregeld het ziekenhuis bezocht, en waarom. “Misschien was de maatschappij er toen nog niet zo klaar voor om mijn verhaal te horen als nu, maar ik had lieve vrienden en familie. Ik had zeker ook een liefdevolle jeugd gehad als ik het niet geheim had hoeven houden.”

Bala herkent dat. Bij hen ziet een kraamhulp al vroeg na hun geboorte dat er ‘iets niet klopt’, vertelt hun moeder in de documentaire. Artsen verwijderen rond hun eerste verjaardag weefsel dat later tot testikels zou zijn uitgegroeid. Na een kijkoperatie op hun veertiende wordt Bala met veel pijn wakker: zonder te overleggen, hebben artsen opnieuw weefsel verwijderd. Hen voelt zich mishandeld, maar kan er niet met leeftijdsgenoten over praten, want net als Schoutsen heeft Bala van artsen gehoord dat hen niet over hun intersekse-ervaringen mocht praten. “Er zijn heel veel dingen met mijn lichaam gebeurd die ik niet wilde”, vertelt hen nu, “en waar ik niet over kon praten. Dat maakt je ontzettend eenzaam.”

Eenzaamheid die niet had gehoeven, denkt Bala: “Ik kreeg veel berichtjes van schoolvriendinnen die op Instagram zagen dat ik aan de documentaire werkte. Echt lange berichten vol schuldgevoel, van: o mijn god, ik had dit willen weten, ik had er voor je willen zijn. Dat is pijnlijk om te lezen; het geeft aan dat het in die tijd ook had moeten kunnen, want het zijn gewoon dezelfde mensen.”

Interview gaat verder onder de foto.

‘Hoi, we bestaan’

Tijdens het interview benadrukken de makers meermaals dat ze de onvrijwillige ingrepen en opgelegde geheimhouding niemand kwalijk nemen. Ook de artsen die hen opereerden niet. Schoutsen: “De artsen handelden met de beste intenties. Ze wilden ons een onbezorgde jeugd geven, ook al is dat allesbehalve gebeurd.”

Veel belangrijker dan het delen van boosheid, vindt ze het doorbreken van het taboe, dat op alle aspecten van haar leven impact had. “Ik dacht bijvoorbeeld lang dat ik nooit een gezonde relatie zou kunnen krijgen, omdat ik er niet open over durfde te zijn richting mannen. Maar toen de druk van het geheim af was, werd het veel makkelijker om een emotionele relatie met iemand aan te gaan. Ik kwam vrijwel meteen de leukste man ooit tegen.”

Schoutsen vindt het niet erg dat mensen haar vaak basale vragen stellen, zoals wat intersekse is of wat het ‘kiezen, snijden, zwijgen’-protocol inhoudt, als dat helpt om het taboe op praten over intersekse-ervaringen weg te nemen. “Dat betekent vaak dat er oprechte interesse is en dat ik kan bijdragen aan bewustwording, zo van: hoi, we bestaan.”

Bala onderbreekt haar: “Het feit dat we moeten uitleggen dat we bestaan is natuurlijk wel schandalig. Zelfs in de queer gemeenschap weten veel mensen niet dat intersekse mensen bestaan en wat er met ons gebeurt. Als je mensen vraagt wat de i in lhbti betekent, verschijnt er een groot vraagteken boven hun hoofd. Dat vind ik best wel erg.” Schoutsen knikt instemmend.

De i in lhbti+

Tegen het eind van de documentaire houdt Bala een meeslepende speech op de Dam in Amsterdam tijdens Pride in 2023. Daar ging veel werk aan vooraf, vertelt hen. “Het jaar ervoor was ik voor het eerst bij de Pride March en daar werd de trans gemeenschap meerdere keren aangehaald, net als mensen van kleur. Heel belangrijk, maar er werd met geen woord gesproken over intersekse. Toen heb ik gezegd: ik wil dat iemand volgend jaar op die Dam over onze ervaringen vertelt. Maar ik heb er echt aan moeten trekken. Als wij niet zelf aankloppen, gebeurt er niets.”

Interview gaat verder onder de foto.

Dat juist de lhbti+-gemeenschap weinig aandacht heeft voor mensen met intersekse-ervaringen, steekt Bala, want hen voelt zich thuis in die gemeenschap. “Ik voel me veilig en comfortabel bij mensen met een transervaring. We delen ervaringen met leven in een samenleving die er nog steeds van uitgaat dat er maar twee lichamen bestaan, terwijl seksediversiteit de werkelijkheid is. Dat mensen zelfs in die community soms niet weten wat intersekse is, vind ik echt het aller pijnlijkste.”

Sinds 2006 laat Nederland de keuze om wel of niet te opereren aan ouders over, in samenspraak met artsen. Hoeveel operaties er uitgevoerd worden, is moeilijk te zeggen, onder meer doordat er geen consensus is over wat precies onder DSD (Differences of Sex Development) valt. Bekend is wel dat artsen tussen 2014 en 2021 bij zeker 58 kinderen onder de twaalf jaar genitale ingrepen uitvoerden, waarvan slechts een deel medisch noodzakelijk werd geacht. Het VN-Kinderrechtencomité en VN-Comité tegen Foltering roepen Nederland op tot een verbod op niet-noodzakelijke medische ingrepen zonder instemming van het kind, wat in andere Europese landen zoals Duitsland al bestaat. Als het aan Schoutsen en Bala ligt, leren intersekse kinderen dat wie zij zijn oké is, en wordt vastgelegd dat artsen niet mogen ingrijpen zonder instemming van het kind.

In mei nam een grote Kamermeerderheid (alleen de ChristenUnie en SGP stemden tegen) een motie aan, die het kabinet opriep meer te doen om onvrijwillige, niet-noodzakelijke medische ingrepen bij kinderen te voorkomen. “Die motie betekent veel voor mij”, zegt Bala, “want de erkenning dat er mensenrechten zijn geschonden is nodig. Al moet het kabinet natuurlijk wel iets met de motie gaan doen.” Hoewel Bala vermoedt dat in werkelijkheid veel meer kinderen de afgelopen jaren zijn geopereerd dan de genoemde 58, vindt hen de aantallen tegelijkertijd niet zo relevant: “Als één kind schade ondervindt van die operaties, dan zijn van dat ene kind de mensenrechten geschonden. En dat mag niet, dat kan gewoon niet.”

‘Kiezen, snijden, zwijgen’ wordt op vrijdag 2 augustus om 22:50 uur uitgezonden op NPO3 (VPRO), en is direct na de uitzending te zien op NPO Start en Plus.
Regie: Chris van den Brink, Sharan Bala, Marieke Schoutsen