Waarom je schrijver James Baldwin (1924-1987) moet kennen

Sinds de prijswinnende documentaire I Am Not Your Negro uit 2016 is de naam van Amerikaanse Zwarte1 auteur James Baldwin zelfs in Nederland geen onbekende meer. De film is gebaseerd op de dertig pagina’s tekst van een non-fictieboek dat de schrijver na zijn dood in 1987 onvoltooid naliet.

Zelf wilde Baldwin in de eerste plaats romanschrijver zijn, maar hij werd vooral invloedrijk door de essays waarin hij haarscherp de positie van Zwarte mensen in de VS analyseerde en duidde hoe alles in zijn geboorteland tot op de dag van vandaag was doordrenkt van de gewelddadige slavernijgeschiedenis. Dat seksuele identiteit ook een belangrijk thema was in zijn werk, is veel minder bekend en komt ook in de documentaire niet aan bod. Dit jaar is het honderd jaar geleden dat dit literaire icoon van de Zwarte én de lhbti+-gemeenschap geboren werd.

James Baldwin groeit op in de bekende New Yorkse wijk Harlem. Zijn echte vader heeft hij nooit gekend: als zijn moeder Emma Berdis in 1924 van haar eerste zoon bevalt, is die al uit beeld. Drie jaar later trouwt ze met predikant David Baldwin, wiens achternaam hij zal krijgen. Het paar krijgt nog acht kinderen.

Baldwins stiefvader komt uit het Zuiden, maar ontvlucht dat deel van de VS ‘omdat lynchpartijen er de nationale sport waren’, zo vertelt zijn aangenomen zoon later.2 Hij koestert dan ook een diep wantrouwen tegen witte mensen, en ziet het als zijn plicht om zijn gezin tegen hen te beschermen. ‘Alleen al de aanwezigheid van witte mensen in huis ervaarde hij als een inbreuk’, schrijft Baldwin later in het essay Notes of a Native Son (1955).

Vuur in zijn woorden

Het slavernijverleden is in Baldwins jeugd tastbaar aanwezig: grootmoeder van stiefvaderskant was nog in slavernij geboren en woont tot haar overlijden (James is dan zeven jaar oud) bij het gezin. Het vormt mede zijn bewustzijn over geïnstitutionaliseerd racisme in de VS en het dagelijkse geweld dat Zwarte mensen ervaren. In een interview in 1961verklaart Baldwin: ‘Als je in dit land Zwart bent en enigszins bewust, dan verkeer je bijna altijd in een staat van woede.’ Het wordt een van zijn meest geciteerde uitspraken.

Zijn schrijftalent valt al op de basisschool op. Volgens Gertrude Elise McDougald Ayer, het hoofd van Baldwins school, moet hij dat talent van zijn moeder hebben geërfd, omdat zij prachtige brieven aan het schoolbestuur schrijft. Baldwins proza valt op door het vuur in zijn woorden, zal McDougald zich later herinneren: ‘Hij schreef als een engel, maar wel een engel der wrake.’3

Dat Baldwin, in tegenstelling tot zijn stiefvader, geen afkeer van alle witte mensen krijgt, dankt hij naar eigen zeggen aan een andere onderwijzeres op die school: Orilla Miller. Zij laat hem kennis maken met literatuur, wijst de weg naar de bibliotheek en neemt hem mee naar toneelstukken.

Doorstuderen na zijn eindexamen van de middelbare school in 1943 is echter niet aan de orde: om de familie financieel bij te staan moet Baldwin aan het werk. Hij gaat bielzen leggen voor een militaire spoorlijn in New Jersey. In Notes of a Native Son beschrijft hij hoe hij daar geweigerd wordt in bars, restaurants en op bowlingbanen. ‘Negroes are not served here’, krijgt hij te horen. Die openlijke, alomtegenwoordige discriminatie en de pesterijen van witte collega’s zijn de vonk die zijn smeulende woede definitief doet ontvlammen.

Op zoek naar een verdraagzamer omgeving verhuist Baldwin naar Greenwich Village, de New Yorkse wijk waar schrijvers en kunstenaars zich hebben verzameld. In 1948 verlaat hij zijn geboorteland helemaal en emigreert hij naar Frankrijk, waar hij belandt in de Parijse bohemienkringen en waar zijn literaire carrière op stoom komt. Op het hoogtepunt van de Zwarte burgerrechtenbeweging in de jaren 60 keert hij nog even terug naar de VS, maar in 1970 kiest hij definitief voor Frankrijk. In 1987 overlijdt Baldwin op 63-jarige leeftijd aan de gevolgen van maagkanker in zijn huis in Saint-Paul-de-Vence aan de Franse Côte d’Azur.

Openhartig over homoseksualiteit

Go Tell it on the Mountain (vertaald als Kom, roep het van de bergen), Baldwins eerste roman, verschijnt in 1953. Het semi-autobiografische coming-of-age verhaal over een intelligente Zwarte man die opgroeit in Harlem in de jaren 30 wordt met veel lof ontvangen en prijkt tegenwoordig op menig lijstje van beste Amerikaanse literatuur.

Zijn tweede roman, Giovanni’s Room (Giovanni’s kamer), komt uit in 1956 en is veel meer omstreden. Een uitgever adviseert de schrijver zelfs het manuscript te verbranden, omdat het zijn reputatie te gronde zal richten. De reden van de controverse is Baldwins openhartige weergave van homoseksualiteit in het boek. In het taboedoorbrekende verhaal, dat zich afspeelt in Parijs, begint een witte Amerikaan een relatie met de Italiaanse barman Giovanni. De worsteling van de hoofdpersoon met zijn eigen geïnternaliseerde homofobie maakt het een van de queer klassiekers van de twintigste eeuw.

James Baldwin heeft zich nooit als gay geafficheerd: hij vindt die etiketten iets voor witte mensen en voelde zich niet thuis in de binaire indeling van óf hetero, óf homoseksueel.4 Zijn seksuele voorkeur heeft hij echter nooit verborgen. Hoewel Baldwin gedurende zijn leven relaties heeft met vrouwen en met mannen, was zijn grote liefde de Zwitserse schilder Lucien Happersberger. In een interview in 1969 zegt hij: ‘Eenieders reis is individueel. Als je verliefd wordt op een jongen, word je verliefd op een jongen. Het feit dat veel Amerikanen dat als een ziekte beschouwen, zegt meer over hen dan over homoseksualiteit.’5

Baldwins openlijke niet-heteroseksualiteit botst met zijn betrokkenheid bij de Zwarte emancipatiebeweging in de VS, waarvan verschillende iconen uitgesproken homofoob zijn. Het staat een mogelijke rol als woordvoerder of kopstuk van de beweging in de weg. Als buitenstaander onder de buitenstaanders, representeert Baldwin het fenomeen intersectionaliteit voordat dit begrip bestond.

Na zijn dood raakt Baldwins werk enigszins in de vergetelheid, maar sinds de Black Lives Matter-heropleving in 2020 worden zijn romans en essaybundels weer gepubliceerd en vertaald. Dat is mede te danken aan de briljante oneliners die gemaakt te lijken te zijn voor het socialmediatijdperk. Veelgedeelde zinnen als ‘De gevaarlijkste creatie van elke samenleving is de man die niets te verliezen heeft’ en ‘Kleur is geen menselijke of persoonlijke realiteit; het is een politieke realiteit’ komen uit de bundel The Fire Next Time (Niet door water, maar door vuur), de beroemde essaycollectie uit 1963.

Op allerlei manieren vertaalt The Fire Next Time zich in de hedendaagse cultuur, van Letter to My Son door Zwarte Amerikaanse schrijver Ta-Nehisi Coates in 2015, een echo van het eerste essay uit de bundel dat Baldwin schreef als een brief aan zijn neefje, tot musicals gebaseerd op de tekst van de bundel.

Allemaal androgyn

Ook in die hervertellingen lijkt het thema seksualiteit weinig aandacht te krijgen. Terwijl Baldwins oeuvre is doorspekt met uitgesproken kritiek op het giftige Amerikaanse mannelijkheidsideaal, en in sommige stukken toont hij zich een vroeg pleitbezorger voor trans en non-binaire personen. Daarom tot slot een quote uit zijn essay Here Be Dragons, dat hij schreef voor Playboy in 1985: ‘Maar we zijn allemaal androgyn, niet alleen omdat we allemaal geboren zijn uit een vrouw die bevrucht is door het zaad van een man, maar omdat ieder van ons, hulpeloos en voor altijd, de ander in zich draagt – man in vrouw, vrouw in man, wit in zwart en zwart in wit.’