Terug in Somalië werd Ayaan Abukar gecon­fronteerd met haar westerse privileges

Op een hobbelige weg door een van de oude wijken van Mogadishu zit de Nederlands Somalische politicoloog Ayaan Abukar in een auto met twee soldaten voorin. Het is 2014, ze heeft kortgeleden haar veilige Amsterdamse leven verruild voor een baan als adviseur van de Somalische kustwacht. Deze legerafdeling moet de Somalische wateren en kust beschermen tegen illegale praktijken zoals piraterij, sinds de Somalische burgeroorlog een groot probleem in de regio; wat begon als verzet tegen illegale buitenlandse vissersvloten, groeide uit tot constante gewelddadige kapingen van commerciële schepen.

Haar positie als kustwachtadviseur geeft Abukar autoriteit, maar de soldaat in de passagiersstoel spreekt haar neerbuigend en lacherig toe. Plots maken ze een stop om zijn ‘geliefde’ gedag te zeggen – Abukar schat het meisje veertien jaar oud. Met enige aarzeling vraagt ze of het wel verstandig is om met een minderjarige te daten. “Ze is zestien, wij zijn geen diaspora”, zegt hij, implicerend dat ze hem vooral niet moet lastigvallen met haar ‘verwesterde’ principes. Abukar laat zich niet het zwijgen opleggen en noemt hun relatie ‘belachelijk’. Even later vertelt de soldaat zijn trieste levensverhaal – hoe hij opgroeide in de burgeroorlog, geen onderwijs kreeg, hoorde bij een generatie van kindsoldaten en op latere leeftijd gewond raakte bij een operatie tegen terreurgroep Al-Shabaab. Maar Abukar toont weinig medelijden: “En dat meisje? Wil je met haar trouwen?”

Het is een scène uit Hotel Mogadishu, het boek waarin Abukar reflecteert op haar terugkeer naar Somalië in 2014. Destijds gloorde er hoop: de burgeroorlog was voorbij en hoewel aanslagen van terreurgroep Al-Shabaab nog steeds aan de orde van de dag waren, was het tijd voor wederopbouw. Vanuit een zwaarbeveiligd hotel, bewapend met privileges en een entourage van machtige, rijke mannen, joeg Abukar haar droom na om bij die wederopbouw te helpen. Ze was niet de enige: van politiek adviseurs tot bewakers en horecapersoneel, continu ontmoette ze andere Somalische migranten die hun geluk kwamen beproeven in hun geboorteland.

Het lijkt of je behoorlijk uitgesproken was in Mogadishu, zoals tegen die soldaat met een minderjarige vriendin. Was dat niet spannend, gezien alle gewapende mannen om je heen?

“Haha ja, ik heb mezelf leren kennen tijdens het schrijven. Ik dacht soms ook: wat was ik aan het dóen?! Ik ben eens op eigen houtje naar een vergadering van een Turkse delegatie gegaan die ‘alleen voor mannen was’. Bij het checkpoint voor het overheidsgebouw zei ik dat ik uitgenodigd, maar te laat was. Ze lieten me door. De hoogste baas van het Somalische leger vond het niet zo grappig. Ik had dat jaar een houding van: ik ben hier met een missie, niemand houdt me tegen. Ik ben van mezelf al heel direct, dat hielp ook. Ik kreeg natuurlijk wel bescherming als adviseur van de admiraal.”

Waarom besloot je jaren nadat je terugkwam naar Nederland te reflecteren op die periode?

“Ik was nog niet over Somalië heen. De pijn die ik voelde na wat ik daar had meegemaakt – de aanslagen, de vrienden die omkwamen, het schuldgevoel dat ik weer was vertrokken – bleef onopgelost. Ik heb het boek opgedragen aan de vrijheidsstrijders die omkwamen bij aanslagen; ik wilde stilstaan bij dat verlies, het leven eren, in de hoop het collectief trauma te helpen helen. In 2019 overleed een familievriendin bij een aanslag, nadat ze vanuit Noord-Amerika terug was gegaan naar Somalië. Dat was de laatste druppel voor mij. Wat is het toch dat ons diaspora aanspoort om ons paspoort te pakken en daarheen te gaan? Die vraag wilde ik beantwoorden. Ik werkte inmiddels in de Nederlandse journalistiek en zag dat het na elke aanslag hetzelfde verhaal was: hoeveel doden? Was het Al-Shabaab? En weer door naar het volgende onderwerp. Ik wilde een gezicht geven aan thema’s als oorlog en migratie.”

Je omschrijft in het boek een constant gevoel van ongemak, schuldgevoel zelfs – waar kwam dat vandaan?

“Door mijn Nederlandse paspoort en mijn baan daar had ik allerlei privileges: ik woonde in een zwaarbeveiligd hotel, lunchte in luxe restaurants, was omringd door belangrijke mensen. Als ik sprak met jonge mensen in de stad, zag ik de pijn in hun ogen dat al die deuren voor hen niet opengingen en dat ze geen kant op konden, terwijl ik altijd weer mijn koffers kon pakken.”

Veel Somaliërs trokken hun neus op voor ‘diasporaexperts uit het buitenland’ die naar het land werden gehaald om hun kennis te delen. Hadden ze een punt, nam je hun plek in?

“Onze expertise was nodig, omdat de instituties en het onderwijs zó lang niet hadden gefunctioneerd. De vraag is: hoe organiseer je die kennisuitwisseling? Je kunt bijvoorbeeld ambtenaren tijdelijk laten begeleiden, in plaats van een hele groep diaspora terug te laten komen. Bijna elke Somaliër die het leven in Europa zat was, ging na 2012 daarheen. Breng je dan echt iets, of doe je het meer voor jezelf?”

Interview gaat verder onder het kader.

Die soldaat in de auto, met de minderjarige vriendin, impliceerde dat je een verwesterde kijk hebt op zijn cultuur. Moeten mensen uit de diaspora oppassen met kritiek op een land waar ze allang niet meer wonen?

“Ik denk dat diversiteit in perspectieven juist goed is. Het is niet ‘de Somalische cultuur’ die voorschrijft dat meiden als tiener al gaan trouwen, dat hebben mannen bedacht en geforceerd – zoals in veel landen. Somalische vrouwen zijn altijd de voorvechters van hun eigen rechten geweest. Dankzij hen geldt bijvoorbeeld een quotum van 30 procent vrouwen in het parlement en is het de conservatief religieuze lobby niet gelukt om de huwelijksleeftijd te verlagen [naar het moment dat een meisje de puberteit bereikt, red.]. Ik ken de Somalische cultuur als een waarin vrouwen een heel sterke positie hebben; mijn ‘grote mond’ heb ik van huis uit meegekregen, mijn moeder is de grootste feminist die ik ken.”

Je schrijft ergens: ‘Ik heb de naïviteit van onze voorouders nooit begrepen; ze vochten voor vrijheid, om vervolgens het model van westerse democratie over te nemen.’ Sta je er nog steeds zo in?

“Wat ik daarmee bedoel is: Afrikaanse landen hebben 150 jaar organische ontwikkeling gemist door kolonisatie – ontwikkeling van de infrastructuur, de landbouw, economie en ook het rechtsstelsel. Bij de onafhankelijkheid was de grondwet nodig om het land bij elkaar te brengen en dat is prima, maar in een ideale wereld zou ik willen dat we ons afvragen of dat echt het beste is: hoe werkten de traditionele rechtsmechanismen? Hoe kunnen we mensen- en vrouwenrechten centraal stellen op een manier die bij ons past?”

Als ik je deze vragen had gesteld vóór jouw tijd in Mogadishu, had je dan anders geantwoord?

“Zeker. Ik was altijd best boos, omdat ik dacht: hoe kán het dat mensen die zoveel met elkaar gemeen hebben al dertig jaar vechten, waardoor wij hier als vluchtelingen zitten, waardoor ik familieleden ben verloren zonder afscheid te kunnen nemen? Ik heb er veel meer begrip voor gekregen – het gaat niet om de ene versus de andere clan, het probleem ligt veel dieper.”

Abukar doelt op het kolonialisme, en in bredere zin de inmenging van grootmachten door de tijd heen (zie kader hierboven). “En het is ook een geopolitiek verhaal. De strategische ligging van Somalië [met toegang tot de Indische Oceaan en de Golf van Aden, red.] is een zegen en een vloek. Het mensenrechtenperspectief doet er vaak gewoon niet toe in internationale politiek. Je wordt er bijna cynisch van.”

Heb je inmiddels een antwoord op de vraag waar die aantrekking tot het geboorteland vandaan komt voor diaspora zoals jij?

“Het is moeilijk te omschrijven. De aantrekking geldt voor het hele continent, kijk naar Ghana, waar mensen ook massaal naar terugkeren. Natuurlijk heb ik in Amsterdam veel meer vrijheid als vrouw, maar aan de Oost-Afrikaanse kust kan mijn ziel landen – ik kan er gewoon zijn. In Nederland plannen we ontspanning in, in Somalië zijn werken en leven één geheel. Daar begin je met een lege agenda, maar je werkt keihard én luncht op een prachtig strand. Dat is heel fijn, al wil ik het leven daar niet romantiseren, want aanslagen zijn aan de orde van de dag.”

Het is dus nog altijd niet veilig in Somalië?

“Terwijl ik dit boek uitbreng, komen er nog steeds Somalische vluchtelingen naar Nederland. In Mogadishu is het een stuk veiliger dan tien jaar geleden, maar op het platteland voert de regering nog een heel hevige strijd tegen Al-Shabaab.”

Hoeveel is er in Somalië veranderd in de tien jaar sinds je er was?

“Heel veel, het is niet te geloven. Er is zóveel nieuwbouw – mede dankzij alle mensen uit de diaspora die terugkeerden en geld in het land pompten. Vooral Somalische ondernemers die in zekere zin hebben geprofiteerd van de anarchie tijdens de oorlog: er waren geen regels, wetten of belastingen. De uitdaging voor de overheid is nu om die oorlogseconomie te reguleren.”

“Het onderwijssysteem is enorm verbeterd, het straatbeeld is veranderd. Vrouwen zijn verplicht zich te bedekken, maar er is al meer diversiteit in hoe vrouwen zich kleden dan tien jaar terug. Op TikTok is te zien hoe Gen Z de samenleving openbreekt. Je ziet het aan de media, de muziek; vrouwen geven concerten op de straten van Mogadishu. Het gaat denk ik de goede kant op. Dat komt door de mensen die vasthouden en blijven, dat is de kracht van het land.”

Voel je nog steeds de drang om terug te gaan?

“Ik zou terug willen om er gewoon te zijn, niet meer om het land op te bouwen. Ik wil nog wel een bijdrage leveren, maar dat doe ik vanaf hier ook, door verhalen te vertellen. Dat idealisme en het ongeduld om hoogstpersoonlijk het land te willen opbouwen, zie ik vooral bij de nieuwe generatie.”

Wat zou je meegeven aan die jonge generatie in de diaspora, die iets wil teruggeven aan haar geboorteland?

“Vooral veel verwachtingsmanagement, haha. Wees heel geduldig, pas je aan en geef je over aan de onzekerheid en het ongemak die voortkomen uit het feit dat je thuis bent op twee plekken. Je kunt daar een bijdrage leveren, maar ook hier – dat is een kracht. Als je teruggaat, ga dan omdat je echt iets kunt toevoegen daar, iets wat er nog niet is. En als je daar bent, kijk naar de samenleving met een open blik, maar ga niet zomaar mee met de heersende norm: blijf een dwarsdenker.”

Een langere versie van dit interview verscheen in maart 2024 in OneWorld Magazine