‘We moeten praten over het racisme achter adoptie’

“Veel geadopteerde mensen horen hun leven lang dat ze gewoon dankbaar moeten zijn en niet mogen klagen”, zegt theatermaker en beeldend kunstenaar José Montoya (45). Adoptie is een terugkerend thema in zijn theaterwerk. In 2021 maakte hij de voorstelling To be of nooit geweest over zijn eigen adoptieverhaal. En afgelopen november organiseerde hij samen met vier andere programmamakers met een adoptieverleden cultuurpodium Ver Van Hier in Rotterdam, om ‘een ander geluid’ te laten horen over interlandelijke adoptie. “We ontkrachten het adoptiesprookje.”

Interview gaat verder onder het kader.

Klap in het gezicht

Het ‘adoptiesprookje’ bleef tot voor kort in stand, omdat structurele misstanden (zie kader hierboven) lang werden genegeerd en geadopteerde mensen zich niet kritisch durfden uit te laten, omdat ze ‘dankbaar moesten zijn’. Maar vooral de ouders gaan het gesprek uit de weg, merkte Montoya. Ergens begrijpt hij dat ook: “Veel adoptieouders geloofden dat ze een kind redden. Wanneer het kind dat ze jarenlang eten, onderdak en geld hebben gegeven, als volwassene kritiek op hen heeft, vinden ze dat absurd, een slap in the face.”

Montoya is zo’n kritische volwassene. Hij was drieënhalf jaar oud toen een Nederlands gezin hem vanuit de Colombiaanse miljoenenstad Cali naar Nederland haalde. Van de jaren in zijn geboorteland weet hij alleen dat hij in een weeshuis leefde. “Alles over mij is bedacht”, vertelt de 45-jarige in een Amsterdams café. “Mijn voor- en achternaam kreeg ik van een van de zusters, die zelf Montoya heette.” Zelfs zijn geboortedatum, 1 mei 1979, is niet zeker. Die stelde een Nederlandse arts vast middels botonderzoek, met een onzekerheidsmarge van drie maanden.

‘Mijn verjaardag is geen feestdag, maar een dag van rouw’, zegt Montoya daarover in zijn solovoorstelling To be of nooit geweest, die hij in 2021 maakte op uitnodiging van productiehuis Likeminds. Rouw is een terugkerend thema in Montoya’s werk: rouw van geadopteerde mensen om een verloren verleden en identiteit, en de rouw van ouders die soms onder dwang of valse voorwendselen hun kind afstonden. Maar ook de rouw van adoptieouders, die vaak zelf geen kind konden verwekken.

Over rouw en adoptie maakte Montoya in 2023 een korte monoloog (9 minuten).

Breekijzer

Toen Likeminds hem uitnodigde om To be of nooit geweest te maken, had Montoya een goedlopende carrière als coach en theatermaker. Toch had hij een lange voorstelling over zijn eigen verhaal nooit overwogen. “Ik dacht dat niemand mijn verhaal zou begrijpen, maar het hielp dat mensen een uur lang in een donkere zaal naar mijn ervaringen zaten te luisteren. Niet alleen luisteren, trouwens, maar ook ervaren. Theater bleek een goed breekijzer als het gaat om vastgeroeste ideeën over adoptie.”

In de voorstelling deelt Montoya onder meer de herinneringen aan het moment dat zijn adoptievader hem in Colombia ophaalde en zijn aankomst in Nederland. Vanaf dag één behandelden volwassenen hem vanwege zijn donkere huid anders dan witte kinderen. Na aankomst op Schiphol wilden ze hem fotograferen, oppakken en zijn haar voelen. Als tiener werd hij etnisch geprofileerd door agenten en schreef een plaatselijke krant over het voetbaltalent van ‘de zwarte parel’.

Een van de mensen die Montoya met zijn voorstelling wist te bereiken, was zijn eigen adoptievader (zijn moeder leeft niet meer). Aanvankelijk wilde hij de voorstelling niet eens zien. “Hij begreep niet waarom ik op zoek wilde naar mijn biologische familie. Pas nadat zijn nieuwe vrouw als een soort verkenner een try-out had bezocht, is hij komen kijken. En nóg een keer. Toen pas durfde hij me aan de telefoon te vragen of het echt zo erg was geweest, naar Nederland gehaald worden. Ja, zei ik, het was echt zo erg.”

Lotgenoten

Dankzij de voorstelling ontmoette Montoya veel lotgenoten. Hoewel hun verhalen divers zijn, hoort hij ook veel ‘ijkpunten’. “Dat ze van een warm land in een koud land kwamen, en tijdens hun jeugd hun best deden erbij te horen maar toch tussen wal en schip vielen. Veel geadopteerde mensen hebben last van identiteitsverlies, hechtingsproblematiek en gedragsproblemen. Soms moet ik ze echt geruststellen: adoptie heeft je als kind zo ontwricht, het is niet vreemd dat je spijbelde en wiet ging roken. It makes sense.”

Onderzoek van het CBS (2021) onderschrijft Montoya’s indruk dat jeugdproblematiek vaker voorkomt onder geadopteerde mensen. Hoewel de meeste geadopteerde volwassenen aangeven een gelukkige jeugd te hebben gehad, zeggen ze ruim twee keer vaker dan niet-geadopteerde volwassenen dat hun jeugd niet gelukkig was. 5 procent zegt zelfs ‘helemaal geen gelukkige jeugd’ te hebben gehad, tegenover 1 procent van de niet-geadopteerde volwassenen. Geadopteerde volwassenen zeggen ook vaker eenzaam of neerslachtig te zijn.

Racisme en kolonialisme

Daar komen ervaringen met racisme nog bij, waar veel geadopteerde mensen van kleur niet over konden praten met hun witte ouders. “In haar dagboeken schreef mijn moeder dat ik in Nederland met racisme te maken zou krijgen, maar ze heeft er nooit met me over gepraat”, zegt Montoya. Volgens hem zijn racisme en adoptie met elkaar verweven. “Alleen al het idee dat een kind in een ‘derdewereldland’ per definitie slechter af is dan hier, is racistisch.”

En kolonialistisch, vervolgt hij. “Natuurlijk is een kind adopteren niet direct kolonialistisch, maar de gedachten áchter adoptie zijn dat wel. Het kopen van een kind moest namelijk worden goedgepraat, bijvoorbeeld door tegen wensouders te zeggen dat ze een kind zouden redden van een toekomst in de drugshandel of gedwongen prostitutie. Het was zelfs góed dat ze kinderen hun verleden afnamen en een nieuwe identiteit gaven in het rijke Westen.”

Overigens benadrukt Montoya dat ook adoptieouders slachtoffer zijn van het systeem. “Ik ben als peuter gekocht, maar veel adoptieouders zijn bekocht. Zij hebben bakkenvol geld betaald voor een kind terwijl achteraf soms bleek dat de papieren niet klopten, bijvoorbeeld omdat de ouders nog leefden of omdat het was gestolen. In de jaren tachtig waren er al signalen van zulke misstanden, maar die wonnen het niet van ‘de lobby’. Er is kneiterveel geld aan adoptie verdiend.”

Noodzaak

Dat het kritische gesprek de laatste jaren toch in een stroomversnelling kwam, is volgens Montoya te danken aan geadopteerde mensen zelf. “Niemand had voorzien dat de baby’s die ze deze kant op haalden, als volwassenen de puzzels van hun verledens zouden leggen. Sommigen klaagden zelfs hun ouders of de Staat aan, zoals Dilani Butink!”

Butink, die in 1992 uit Sri Lanka geadopteerd werd, ontdekte dat haar papieren niet klopten en eiste in 2018 een schadevergoeding van het adoptiebureau en de Staat. De rechter gaf haar eerst ongelijk, later alsnog gelijk, maar nu moet de zaak van de Hoge Raad over. Montoya: “Het is tragisch dat we dit werk zelf moeten verzetten.”

Met Ver Van Hier namen geadopteerde mensen opnieuw het voortouw in het gesprek over interlandelijke adoptie. Onder leiding van de vijf programmamakers kwamen de verhalen aan bod van zeker twintig kunstenaars en sprekers, elk met een adoptieverleden. Ook iedereen die achter de schermen meewerkte heeft een adoptieverleden. Een logische keuze, vindt Montoya. “Wij voelen als geen ander de noodzaak voor een plek waar we eindelijk op niveau kunnen praten over het kolonialisme en racisme achter adoptie.”

Speld in een hooiberg

In het voorjaar van 2023 ging To be of nooit geweest in reprise. Avond na avond hoorde het publiek Montoya’s verhaal, dat eindigt met een teleurstelling. Zijn poging om familie te vinden loopt op niets uit. Wat zijn publiek toen niet wist, was dat Montoya inmiddels contact had met een volle Colombiaanse nicht van de kant van zijn geboortevader, die kort daarvoor aan hem was gekoppeld via een DNA-database. “Na elke voorstelling wachtte op mijn telefoon een treintje met nieuwe informatie op me.”

Tijdens de reprise in 2023 koos Montoya er bewust voor om het contact met zijn nicht niet met zijn publiek te delen. Het was namelijk niet alleen goed nieuws. “Je biologische familie vinden heeft veel consequenties; het rouwproces komt eigenlijk nu pas op gang.” Zijn geboortevader blijkt bijvoorbeeld niet meer te leven: “Hij is eind jaren negentig overleden. Mogelijk met een geheim, want niemand wist van mijn bestaan. Misschien wist hij zelf ook niet dat hij een kind had verwekt.”

Inmiddels wil Montoya wel over zijn hervonden familie vertellen. “Ik wil aan mensen die minder ver in hun journey zijn, laten zien dat die speld in de hooiberg geen mythe is en dat het altijd zinvol is om je identiteit terug te claimen. Want ook als je niets vindt, heb je het geprobeerd. Het is altijd de moeite waard om naar de waarheid te zoeken.”

Dit interview verscheen eerder op 25 oktober 2024 op Oneworld.nl.