Waarom je de profe­tische schrijver Octavia E. Butler (1947-2006) moet kennen

Het is haast onvoorstelbaar, door het succes van films als Black Panther en de populariteit van de Amerikaans-Nigeriaanse Afro-futuristische sterauteur Nnedi Okorafor – die voor haar nieuwste roman een miljoenencontract tekende met een Amerikaanse uitgever. Toch was sciencefiction vroeger bij uitstek het terrein van witte mannen. Dat veranderde in de jaren tachtig, toen de naar eigen zeggen ‘dodelijk verlegen’ Octavia Estelle Butler (1947) uit Californië doorbrak. Twee jaar op rij, in 1984 en 1985, won ze de prestigieuze Hugo Award voor sciencefiction en fantasy, eerst voor een kort verhaal (Speech Sounds) over een geheimzinnige pandemie en daarna voor een novelle (Bloodchild) over een buitenaardse mensenkolonie die samenleeft met de oorspronkelijke bevolking van de planeet.

Dat ze sciencefiction zou schrijven, wist Butler zelf al op haar negende, memoreerde ze tijdens haar leven in menig interview. Een tante had haar ooit toegebeten dat Zwarte mensen geen schrijver werden, maar na het zien van Devil Girl from Mars, een B-film uit 1954, dacht de negenjarige Octavia: ‘Dat kan ik beter.’ In haar werk creëerde zij een vaak dystopische fantasiewereld, met bijna altijd een sterke Zwarte vrouw als hoofdpersonage, waarin ze onderdrukking op basis van kleur en gender aan de kaak stelde en ook al vroeg waarschuwde voor de klimaatcrisis. Een van haar meest geciteerde uitspraken, uit Parable of the Sower (1993), luidt: ‘Omhels diversiteit. Of word vernietigd.’

Speculatieve fictie

Butler wordt veelal omschreven als ‘de eerste Zwarte vrouwelijke scifi-auteur’. Ze was in elk geval de eerste vrouw die zowel de Nebula als Hugo Awards won, respectievelijk de Amerikaanse en wereldwijde literaire prijzen voor fantasy en sciencefiction. Maar zelf was ze wars van zulke etiketjes. In 1981 schreef ze1 aan haar collega Toni Morrison: ‘Ik wil aan het scifilabel ontsnappen (…) om een breder publiek te bereiken.’

Al evenzeer verzette Butler zich tegen de druk van onder anderen haar eerste mentor, de invloedrijke witte sciencefictionschrijver Harlan Ellison. Hij raadde haar aan om ‘Zwart te schrijven’. Veel liever liet Butler haar werk voor zich spreken. Als er dan toch een etiket geplakt moet worden op haar oeuvre, dan is speculatieve fictie een betere. Hoe bijzonder haar boeken waren is het best uit te leggen aan de hand van twee van haar populairste werken: de romans Kindred (1979, in het Nederlands vertaald als Verbonden) en Parable of the Sower (1993, vertaald als De zaaier).

In de klassieker Kindred wordt Dana, een Zwarte schrijver in modern Los Angeles, op de dag van haar 26ste verjaardag wakker op een negentiende-eeuwse plantage in de staat Maryland, en maakt kennis met haar slaafgemaakte voorouders. De roman mengt een accurate vertelling van het leven in slavernij en de gruwelen die slaafgemaakte mensen doormaakten met het tijdreizen van de vrouwelijke hoofdpersoon. Dana is getrouwd met Kevin, een witte auteur, en racisme en de machtsverhouding in hun huwelijk zijn andere belangrijke thema’s. Volgens historicus Farah Peterson is het een van de weinige twintigste-eeuwse Amerikaanse boeken met een gemengd koppel in de hoofdrol, een andere indicatie van hoe baanbrekend Butlers roman was.

Het latere, post-apocalyptische boek Parable of the Sower toont Butlers profetische kant. Het speelt zich af in de Verenigde Staten, nadat die onstabiel zijn geworden door de klimaatverandering en geregeerd worden door op geld beluste bedrijven, waar de kloof tussen arm en rijk onoverbrugbaar is geworden. De Afro-Amerikaanse Lauren Oya Olamina moet daarin haar weg zien te vinden, als een androgyne tiener met hyperempathie, het vermogen de gevoelens van anderen te ervaren. Daarbij worden haar de principes van een nieuwe religie geopenbaard, Earthseed, met als beginsel dat de enige goddelijke kracht in het universum verandering is.

Zo combineerde Butler sciencefiction met spiritualiteit. Dat het onheilspellende Parable of the Sower begint in 2024 benadrukt nog de hedendaagse betekenis van het verhaal. Er is momenteel dan ook een opleving gaande van de belangstelling voor Butlers werk: in 2020 belandde Parable of the Sower op de New York Times bestsellerlijst. Zo werd een streven van het schuchtere meisje uit Pasadena voor wie de openbare bieb haar tweede huis was postuum bewaarheid.

‘Positieve obsessie’

Butler werd geboren2 als dochter van schoenpoetser Laurice James Butler en schoonmaakster Octavia Margaret Guy. Haar vader overleed toen ze zeven jaar oud is. In het in de jaren vijftig nog gesegregeerde Pasadena ging ze soms mee naar moeders werk, en moest dan door de achteringang van de huizen van witte families naar binnen. Haar moeder deed er alles aan om haar dochter de goede opleiding te geven die ze zelf nooit kreeg. Ze viste weggegooide boeken van witte werkgevers uit de vuilnisbak en gaf de boekenwurm voor haar tiende verjaardag de typemachine waarom ze vroeg. Op de vraag wie de belangrijkste literaire invloed was in haar werk, was Butlers antwoord dan ook steevast: haar moeder.

Het ongelijk van haar tante bewijzen, ging Butler bepaald niet gemakkelijk af. In haar gelijknamige autobiografische essay Positive Obsession (1995) beschrijft ze het voornemen haar verhalen gepubliceerd te krijgen als een ‘positieve obsessie’, ook al stuitte ze op een gesloten uitgeverswereld en kreeg ze lange tijd nul op het rekest: ‘Ik heb mijn jaren als tiener en twintiger doorgebracht met het verzamelen van afwijzingen’, zei ze gedurende haar leven in verschillende interviews. Toch gaf ze niet op. Later zou ze schrijven dat doorzettingsvermogen een belangrijker vereiste is voor het schrijverschap dan talent. Ze deed een handvol verschillende studies, zoals antropologie en natuurkunde, in deeltijd aan de universiteit in Californië en had allerhande uitzendbaantjes in fabrieken en pakhuizen,  die haar genoeg tijd gaven om ’s ochtends in alle vroegte te schrijven.

Butlers talent werd opgemerkt tijdens een schrijversworkshop in 1970. Ze leerde er Samuel R. Delany kennen, geboren en getogen in de Zwarte New Yorkse wijk Harlem, en op dat moment zo’n beetje de enige Zwarte Amerikaanse sciencefictionschrijver. Met betere connecties in de schrijfwereld begonnen haar verhalen te verkopen, en in dat decennium publiceerde ze maar liefst vijf romans, waaronder Kindred, haar grootste succes.

Vrienden beschreven Butler alsof ze leefde in twee werelden: privé was ze op zichzelf en timide, in het openbaar was ze makkelijk in de omgang en sprak ze zich uit over racisme, seksisme en klassenongelijkheid. Zelf beschreef ze zich als een kluizenaar, wat ze op latere leeftijd ook steeds meer werd. Op 58-jarige leeftijd overleed ze vlak bij haar huis in Seattle na een ongelukkige val. Ze leefde daar op dat moment al zo’n vijftien jaar een teruggetrokken bestaan. Na haar dood zou het belang van haar werk alleen maar verder groeien.

Zelf stelde ze dat ze drie publieken had: Zwarte mensen, feministen en scifilezers. Wellicht zou ze daar inmiddels ook klimaatactivisten aan hebben toegevoegd. Butlers alternatieve realiteit biedt iedereen een mogelijkheid te ontsnappen aan de eigen wereld en zich een andere voor te stellen. Want hoe dystopisch Butlers vertellingen ook zijn, er schijnt altijd een glimpje optimisme in door, en het geloof dat er iets kan veranderen. In 2000 beschreef ze dat het tijdschrift Essence zo: “Er is geen enkel antwoord dat al onze toekomstige problemen zal oplossen. Er is geen wondermiddel. In plaats daarvan zijn er duizenden antwoorden – minstens. En als je wilt, kun jij daar een van zijn.”