Waarom je feminist bell hooks (1952-2021) moet kennen

Als Amerikaanse hoogleraar Gloria Watkins daags voor haar oratie aan de universiteit Utrecht de toga gaat passen waarin ze de academische inaugurele rede zal houden, begrijpt de witte man aan de informatiebalie niet waarvoor ze komt. Niet dat hij haar Engels niet verstond, vertelt ze later aan een interviewer van het Utrechts Universiteitsblad 1, maar omdat hij zich niet kon voorstellen dat een Zwarte vrouw een wetenschappelijke oratie kwam houden. Met deze anekdote illustreert ze hoezeer een identiteit op het kruispunt van kleur en gender iemands ervaringen bepalen. Het is het voorjaar van 1992 en Watkins, beter bekend onder haar pseudoniem bell hooks, is zes weken in Utrecht als gastprofessor Zwarte feministische theorie. 

De Amerikaanse bekleedt dat jaar op uitnodiging van de Vakgroep Vrouwenstudies de Belle van Zuylen-wisselleerstoel. Haar gasthoogleraarschap wordt voor menig student een levensveranderende ervaring, zoals voor Nederlandse cultuurhistoricus Nancy Jouwes, die destijds colleges bij haar volgde. Bij hooks overlijden in 2021 herinnert Jouwes zich hooks’ klaslokaal als ‘een plek van transformatie’. De manier waarop ze studenten serieus nam en werkelijke aandacht gaf, in plaats van hen slechts te zien als mensen om informatie in te stoppen, beïnvloedt nu Jouwes eigen lesgeven. Dat tekent de filosofie van bell hooks, die behalve wetenschapper en activist tegen alle vormen van onderdrukking, ook een bevlogen pedagoog was die geloofde in de bevrijdende kracht van onderwijs: het klaslokaal is voor hooks een plek waar leerlingen kritisch en onafhankelijk leren denken. 

Intersectionaliteit 

hooks is een van de grondleggers van het gedachtegoed dat de strijd tegen racisme, seksisme, kapitalisme en andere vormen van maatschappelijke uitsluiting voorgoed zal veranderen. Ze is namelijk een van de denkers die het pad effende voor het concept intersectionaliteit. Dit is het idee dat de maatschappij op verschillende facetten van identiteit discrimineert en dat een persoon meerdere van die facetten in zich kan herbergen. Dit leidt tot een veel complexere vorm van uitsluiting, waarmee je op een andere manier de strijd moet aanbinden. Het begrip wordt weliswaar in 1989 gemunt door de Amerikaanse Zwarte mensenrechtenadvocaat Kimberlé Crenshaw, maar “het [werk van hooks] maakte het mogelijk om zowel het door witte vrouwen geleide feminisme als de door mannen gedomineerde antiracismebeweging te bekritiseren ‘zonder dat we ons een verrader voelden’”, zo parafraseert de New York Times Crenshaw. 

Als de 19-jarige Gloria Watkins nog student Engelse literatuur is aan de Stanford Universiteit in Californië, begint ze met schrijven van het boek waarin ze haar visie op feminisme en racisme uiteenzet. Ze is al universitair docent wanneer het tien jaar later, in 1981, verschijnt. Ain’t I a Woman? Black Women and Feminism, doet het feministische denken op zijn grondvesten schudden, omdat het de blinde vlek van de vrouwenbeweging blootlegt: de ervaringen van vrouwen van kleur. En hoewel het vanuit academische hoek soms wordt bekritiseerd als te weinig wetenschappelijk, een notenapparaat of literatuuroverzicht ontbreekt, wordt Ain’t I a Woman een instant klassieker. Met de titel verwijst ze naar de beroemde speech van voormalig slaafgemaakte Amerikaanse Sojourner Truth in 1851 op een vrouwenconferentie in Ohio, waarin ze pleitte voor gelijke rechten voor mannen en vrouwen.  

Krachtige vrouwen 

hooks draagt Ain’t I a Woman op aan haar moeder. Zij werkte als huishoudelijke hulp in de huizen van witte families in het gesegregeerde zuidelijke Kentucky van de jaren vijftig. Daar groeide de schrijfster op als een van de zes kinderen van het gezin Watkins. Haar vader was conciërge, en wat hem betreft was zijn energieke dochter te recalcitrant: meisjes moesten in zijn ogen rustig zijn en niet op de voorgrond treden 2.

Maar het meisje had genoeg krachtige vrouwen om haar heen om zich aan op te trekken. Niet voor niets noemt ze zich als auteur naar haar overgrootmoeder Bell Blair Hooks, ‘bekend om haar pittige en stoutmoedige uitspraken’. Ze schrijft de naam echter consequent zonder hoofdletters, omdat ze niet wil dat haar identiteit afleidt van wat ze schrijft, zegt ze in een interview in 2013: “Van belang is waarover mijn boeken gaan, niet mijn persoon.” Het breken met de grammaticale conventie van de hoofdletters wordt ook vaak uitgelegd als een aanmoediging om met andere vastgeroeste gewoontes te breken, iets waarvoor al hooks werk pleit.  

Klasse 

De jeugd in een arbeidersgezin dat met moeite de eindjes aan elkaar weet te knopen, doordringt hooks eveneens van het belang van iemands sociaaleconomische status op het leven. “Ik was me net zo scherp bewust van mijn klasse, als ik me bewust was van de beperkingen die gender me oplegde”, zegt ze in een interview in 2013. Wat hooks betreft is het patriarchaat én institutioneel racisme niet te bestrijden zonder het kapitalisme te bestrijden, terwijl in de Amerikaanse cultuur het kapitalisme juist als grote gelijkmaker wordt gepresenteerd. “Ik maak me grote zorgen dat er niet meer zwarte vrouwen zijn die zich diepgaand inzetten voor antikapitalistische politiek”, zegt ze in datzelfde gesprek. 

Daarom ook bekritiseert ze het feminisme van superster Beyoncé. In een analyse van Lemonade in 2016, beschrijft hooks het nieuwste album van de zangeres als “kapitalistisch geld verdienen op zijn best… [Dat] beelden van zwarte vrouwenlichamen uitbuit.” Het komt haar op wereldwijde kritiek te staan, en het is een van de weinige momenten in haar loopbaan waarop menig fan haar openlijk afvalt. 

Maar het toont ook hoe relevant de dan 64-jarige schrijfster van meer dan dertig boeken is in de mainstream Amerikaanse cultuur. In 2020, een jaar voordat ze zal sterven aan nierfalen, belandt ze nog op de 100 Women of the Year-lijst van TIME. “Als hooks had geloofd in je netjes gedragen, was ze in de academische wereld gebleven. In plaats daarvan werd ze die zeldzame rockster van een publieke intellectueel die breed reikt door toegankelijk te zijn”, schrijft het Amerikaanse opinieblad bij die gelegenheid. 

Liefde 

Door de decennia is hooks professor vrouwenstudies, etnische studies en Afro-Amerikaanse studies op verschillende universiteiten door heel de VS, maar in 2004 keert ze terug naar de deelstaat waar ze opgroeide en wordt hoogleraar aan het Berea College in Kentucky. Berea was in 1855 de eerste universiteit in het land waar vrouwen en mannen en wit en zwart samen naar school gingen. 

Naarmate de jaren vorderen wordt liefde een steeds belangrijker thema in het werk van de schrijfster. hooks betoogt dat die spirituele menselijke behoefte te vaak wordt vergeten in de politieke bevrijdingsstrijd, terwijl liefde en de daaruit voortvloeiende empathie in haar ogen de antithese is van geweld. In All About Love: New Visions (2000) schrijft hooks: “Liefde is een bewuste daad die gebruikt kan worden om systemen van onderdrukking te ontmantelen.” De Amerikaanse visionair was ervan overtuigd dat iedere vorm van revolutie begon in jezelf.