Waarom je de Nigeriaanse activist Funmilayo Ransome-Kuti (1900-1978) moet kennen

In haar hoogtijdagen werd ze De Leeuwin van Lisabi genoemd, verwijzend naar haar woonplaats in Zuidwest-Nigeria. Haar activisme werd niet alleen geprezen door de vrouwen met en voor wie zij streed, maar ook door Pan-Afrikanisten over het hele Afrikaanse continent. Funmilayo Ransome-Kuti was namelijk een belangrijke politieke factor in de anti-imperialistische beweging en een voorbeeld voor vele Afrikaanse vrouwenstrijders. Maar wie vandaag de dag haar naam noemt in het West-Afrikaanse land, krijgt te horen dat zij de eerste vrouw was die autoreed in Abeokuta. En buiten Nigeria is ze tegenwoordig alleen bekend als de moeder van muzieklegende Fela Kuti, de afrobeat-artiest.

Massaprotesten

‘Ze wisten de vorst te verjagen’, kopt Britse krant The Daily Worker op 18 augustus 1948. Het artikel doet verslag van succesvolle protesten in Abeokuta, in wat dan nog de Britse kolonie Nigeria is. Duizenden vrouwen gaan de straat op tegen onrechtvaardige belastingen opgelegd door het koloniale regime. Belastingen die ze moeten betalen, terwijl ze niet vertegenwoordigd zijn in het bestuur, en belastingen op marktkooplieden, die in meerderheid vrouw zijn. Organisator van de massaprotesten is de Abeokuta Vrouwenunie (AWU), mede opgericht door Funmilayo Ransome-Kuti.  

Ransome-Kuti is een drijvende kracht achter de betogingen die leiden tot het opstappen van de Alake, de traditioneel leider die door de Britten werd aangestuurd. Deze historische gebeurtenis staat in Nigeria bekend als de Abeokuta Vrouwenopstand. Tijdens de opstand staat ze schouder aan schouder met marktvrouwen en leert ze de demonstranten om te gaan met traangasaanvallen. Later zal Ransome-Kuti steeds benadrukken dat het protest zich slechts op hem richtte als vertegenwoordiger van het koloniale bewind. “Ik viel het imperialisme aan, niet de Alake”, zegt ze in 1975 in een interview met New Breed Magazine. 

Contrast 

Haar activisme was nogal een contrast met het burgerlijke, christelijke milieu waar ze vandaan kwam. Frances Abigail Olufunmilayo Olufela Folorunso Thomas groeit op in Abeokuta in een aristocratische Yoruba-familie van vroege bekeerlingen tot het christendom. Haar vader was een chief van de Yoruba, de grootste etnische groep in het zuidwesten van Nigeria, maar de waarden en normen thuis waren diep-christelijk. Onderwijs is er belangrijk, en Frances zal als allereerste meisje de plaatselijke middelbare school bezoeken, waar ze uitblinkt.  

In 1919 sturen de ouders hun dochter naar een elitaire meisjeskostschool in Engeland. Daar ervaart ze voor het eerst wat racisme is. Het opent haar de ogen voor het onrecht van het kolonialisme. De eerste daad van verzet hiertegen is dat ze alle christelijke voornamen laat vallen en zich voortaan Funmilayo laat noemen, een verkorte versie van haar Yoruba voornaam.

Alfabetisering 

Wanneer ze terugkeert in Nigeria gaat ze aan het werk op de middelbare school waar ze zelf op heeft gezeten. Het valt de onderwijzeres op hoe weinig meisjes er in de klas zitten – die worden thuisgehouden. Als ze een van haar middenklassevriendinnen in de kerk het gezangenboek ondersteboven ziet houden, realiseert Ransome-Kuti zich het belang van alfabetiseringsprogramma’s voor vrouwen. De damesclub die ze 1932 helpt oprichten, staat dan ook in het teken van lezen en schrijven. Deze Abeokuta Ladies’ Club zal de basis vormen voor de latere AWU. 

Ook marktvrouwen melden zich om te leren lezen en schrijven. Ransome-Kuti realiseert zich hoezeer deze groep, die in de Yoruba-maatschappij van voor de kolonisatie een belangrijke machtsfactor was, onder de Britten is gemarginaliseerd en verarmd. Zo wordt ze gaandeweg meer politiek actief. Want wat heb je aan lezen en schrijven als je niets te zeggen hebt over het bestuur van je land, als vrouw en als onderdrukte onder een kolonisator?

Van wereldtoneel naar vergetelheid 

Als de roep om onafhankelijkheid in Afrikaanse kolonies aanzwelt, wordt de stem van Ransome-Kuti ook internationaal steeds meer gehoord. Ze is vaak de enige vrouw in menig delegatie van Nigeriaanse nationalisten die in Europa hun zaak bepleiten, bezoekt Pan-Afrikaanse congressen en wordt vrienden met bijvoorbeeld Kwame Nkrumah, de eerste president van onafhankelijk Ghana. Haar invloed op dit toneel mag niet worden onderschat, want lang niet alle mannelijke onafhankelijkheidsstrijders hadden oog voor vrouwenbelangen. Als in 1960 haar eigen land onafhankelijk wordt met volledig kiesrecht voor mannen én vrouwen, is dat onder andere aan de niet aflatende stem van Ransome-Kuti te danken. 

Na de onafhankelijkheid verdwijnt de rol die vrouwen in de strijd hebben gespeeld steeds meer naar de achtergrond. Terwijl de mannen universiteiten en vliegvelden naar zich vernoemen, raken de vrouwennamen in de vergetelheid. Dat geldt zeker voor Ransome-Kuti. Zij wordt gekarikaturiseerd als communist in een wereld die steeds meer in de greep raakt van de Koude Oorlog en waarin alles wat neigt naar socialisme verdacht is. 

Als politiek activist ontmoet ze in China Mao Zedong en bezoekt ze Rusland, naast vele andere niet-communistische landen. Gevraagd naar haar politieke affiliaties zegt ze daarom dat ze over de hele wereld zoekt naar strategieën voor de ‘verbetering en bevrijding van Nigeriaanse vrouwen’. Maar voor de VS is het voldoende bewijs om de Nigeriaanse tot communist te bestempelen en haar structureel een visum te weigeren. 

Op 18 februari 1977 vallen in Lagos meer dan duizend soldaten Kalakuta Republic binnen. Het is de compound waar Fela Kuti, de zoon van Ransome-Kuti, woont. De muzikant is een van de meest uitgesproken critici van het inmiddels militaire regime en op dat moment in eigen land en daarbuiten beroemder dan zijn activistische moeder, wier vuur hij in zich draagt. Die nacht wordt de 76-jarige Ransome-Kuti door militairen uit een raam op de eerste verdieping gegooid. Ze loopt verwondingen op waarvan ze nooit herstelt, en overlijdt ruim een jaar later aan de gevolgen van de val. 

Haar tijd vooruit 

Ransome-Kuti streed voor de onafhankelijkheid van Nigeria en het recht van Nigeriaanse vrouwen om te stemmen, onderwijs te volgen en mee te besturen, maar noemde zich ook een mensenrechtenactivist die opkomt voor armen en ontheemden overal. Ze was even kritisch op vrouwonvriendelijke Yoruba-tradities als op onderdrukkende koloniale structuren en institutioneel racisme. In die zin bracht Ransome-Kuti het begrip intersectionaliteit in de praktijk voordat het werd uitgevonden. 

Inmiddels lijkt de belangstelling voor de Nigeriaanse vrouwenactivist en anti-imperialist te herleven. In 2023 kwam een biopic uit en onlangs verscheen een nieuwe biografie over haar. En alle publicaties benadrukken een ding: hoezeer deze vrouw haar tijd vooruit was.