Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
John de Mol legde de verantwoordelijkheid bij de slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar hij was niet de enige. Ook oud-finalist Samantha Steenwijk vroeg zich af of kandidaten het misschien niet interessant vonden om met een artiest naar bed te gaan (woorden waar ze later haar excuses voor aanbood). En sommige twitteraars vonden dat een andere oud-kandidaat, die bij talkshow BEAU haar verhaal deed, wel erg uitdagend zou zijn gekleed. Hadden ze er niet ook een beetje om gevraagd?
“Slachtoffers krijgen vaak de vraag of zij het niet op een of andere manier over zichzelf hebben afgeroepen
Het gebeurt vaker dat slachtoffers de vraag krijgen of zij het niet op een of andere manier over zichzelf hebben afgeroepen. Dat weet bijvoorbeeld de Vlaamse realityster Yasmine Pierards (24), die eind 2020 werd mishandeld op een feestje. De reacties op Facebook waren niet mals. Pierards ‘had beter moeten opletten wie ze in haar huis liet’, aldus ene Nicolas op Facebook. ‘Ze was vast aan het flirten en drinken’, dacht Richard en ze ‘is arrogant’, vond weer een ander.
Dit is een geactualiseerde versie van een artikel dat op OneWorld.nl verscheen op 21 augustus 2020.
Victim blaming
Een sterk staaltje ‘victim blaming’ – in het Nederlands slachtofferbeschuldiging. Hierbij krijgt het slachtoffer zelf de schuld van een misdrijf of andere nare gebeurtenis die hem of haar is overkomen. De term wordt het vaakst gebruikt bij (seksueel) geweld, maar ook slachtoffers van ziekten (‘ze eet vast te veel’) en ongelukken (‘waarom rijdt hij dan ook ’s nachts?’) vallen regelmatig ten prooi aan het fenomeen.
“We zijn geneigd te geloven dat de wereld een rechtvaardige plek is, en iedereen krijgt wat hij verdient
Er bestaan eindeloos veel voorbeelden van victim blaming. Van het verkrachte meisje uit Ierland wiens ondergoed in de rechtszaal werd gebruikt als bewijs dat ze zelf uit was op seks, tot de in 2018 omgekomen Orlando Boldewijn uit Rotterdam, die volgens sommigen niet via een datingapp had moeten afspreken met een onbekende man.
Blijkbaar zijn we geneigd het slachtoffer van een traumatische gebeurtenis de schuld in de schoenen te schuiven. De vraag is: waarom?
De mechanismen achter victim blaming
Een terugkerend concept bij wetenschappelijk onderzoek naar victim blaming is ‘Belief in a Just World’ van de Amerikaanse sociaal-psycholoog Melvin Lerner. Volgens Lerner zijn mensen geneigd te geloven dat de wereld een rechtvaardige plek is, waar alles om een reden gebeurt en iedereen krijgt wat hij verdient. Als iemand iets traumatisch overkomt, vraagt men zich in lijn met deze gedachte af wat diegene heeft gedaan om dat te veroorzaken.
“De verklaring van mishandeling wordt gezocht in het gedrag van het slachtoffer
In plaats van de dader te betichten van kwade wil (wat zou indruisen tegen het idee van een rechtvaardige wereld), wordt de verklaring gezocht in het gedrag van het slachtoffer. We schrijven negatieve eigenschappen aan die persoon toe (‘Ze is arrogant’) of geven het slachtoffer rechtstreeks de schuld van wat er is gebeurd (‘Ze had beter moeten opletten wie ze in haar huis liet’).
De aan de University of Massachusetts verbonden sociaal-psycholoog Ronnie Janoff-Bulman schrijft in een mail dat victim blaming ook een soort beschermingsmechanisme is. ‘Mensen zoeken naar manieren om het slachtoffer de schuld te geven omdat ze daardoor kunnen geloven dat zulke extreem negatieve gebeurtenissen henzelf niet kunnen overkomen.” Dit geeft een gevoel van controle: zolang je zelf niets doet om ongeluk over je af te roepen, zal jou niets gebeuren.’
Victim blaming na seksueel geweld in Nederland
Hoe vaak victim blaming precies voorkomt, is moeilijk te zeggen. Onderzoek van kenniscentrum voor seksualiteit Rutgers en kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis Atria laat in elk geval zien dat slachtofferbeschuldiging bij seksueel geweld tegen vrouwen vaak aan de orde is.
Uit een enquête die in juni 2020 werd gepubliceerd, blijkt dat 11 procent van de Nederlandse jonge mannen (15 tot 30 jaar) vindt dat een vrouw die ’s avonds alleen over straat loopt, erom vraagt aangerand of verkracht te worden. 15 procent van hen vindt bovendien dat als een vrouw ‘sexy kleding’ draagt, het haar eigen schuld is als ze wordt aangerand of verkracht. Bij jonge vrouwen liggen deze percentages op 4 en 7 procent.
Een enquête van de Belgische tak van Amnesty International onder Belgen van 15 tot en met 75 jaar laat zien dat van hen zelfs 19 procent vindt dat slachtoffers van seksueel geweld deels verantwoordelijk zijn als ze ‘sexy kledij’ aanhadden. In dat onderzoek zijn respondenten niet uitgesplitst op geslacht.
Victim blaming gebeurt niet alleen door buitenstaanders, maar ook door de slachtoffers zelf, benadrukt Janoff-Bulman. En zij doen het om dezelfde reden: uit zelfbescherming en voor een gevoel van veiligheid. “Self blaming is een manier om je gevoel van kwetsbaarheid te minimaliseren.”
Veel slachtoffers vragen zich af wat eraan heeft bijgedragen dat zij zijn aangevallen, verkracht of een ongeluk hebben gehad. Door zich voor te nemen niet meer alleen door een bos te fietsen, met onbekenden af te spreken of in het donker auto te rijden, krijgen ze weer een gevoel van controle. Ook in een (inmiddels niet meer zichtbare) Instagramstory van Yasmine Pierards was zelfverwijt terug te lezen: ze zei dat ze “dom en naïef” was geweest en “niet zomaar iedereen moest vertrouwen”.
Wie doet het?
Na het nieuws over Pierards’ mishandeling werden ook talloze steunbetuigingen geplaatst. Wat maakt dat sommigen wel en anderen niet aan slachtofferbeschuldiging doen? Die vraag probeerde psycholoog Laura Niemi van de Amerikaanse Cornell University in 2016 te beantwoorden. Ze ontdekte dat er een verband bestaat tussen victim blaming en onze morele waarden.
Volgens de moral foundations theory van de Amerikaan Jonathan Haidt kunnen morele waarden in twee groepen worden onderverdeeld. De eerste groep zijn de zogenoemde individualiserende waarden. Mensen die deze aanhangen zijn erop uit de rechten en veiligheid van het individu beschermen. Zij hechten veel waarde aan zorg voor anderen en streven naar veiligheid voor iedereen.
De tweede groep morele waarden zijn de bindende waarden. Voorstanders daarvan focussen meer op het belang van de groep/gemeenschap en onderlinge relaties tussen mensen. Voor deze mensen zijn eerbied voor autoriteit, loyaliteit en ‘zuiverheid’ belangrijk. Dit zijn de waarden die zij willen beschermen – ook als dat in sommige gevallen ten koste gaat van een individu. Een extreem voorbeeld hiervan is eerwraak.
“Door victim blaming wordt een slachtoffer na een misdrijf of nare gebeurtenis nóg een keer benadeeld
Uit het onderzoek van Niemi blijkt dat hoe sterker mensen bindende waarden aanhangen, hoe sneller zij geneigd zijn een slachtoffer de schuld te geven. Dit heeft er volgens de wetenschapper mogelijk mee te maken dat voorstanders van bindende waarden willen voorkomen dat groepen of relaties worden ‘gedestabiliseerd’. Dat gebeurt bijvoorbeeld als een slachtoffer niet-loyaal is richting de machthebbers (denk aan de Amerikaanse Christine Blasey Ford die de voor het supreme court genomineerde rechter Brett Kavanaugh van seksueel misbruik beschuldigde) of zich zogenaamd onzuiver gedraagt (door drank en drugs te gebruiken of vrije seks te hebben).
Dat maakte Pierards een makkelijk doelwit voor victim blaming. De realityster is bekend van programma’s als Temptation Island en Ex on the Beach waar ze openlijk drinkt, seksueel actief is en ruzie maakt. Daarmee schopt ze tegen de nog altijd bestaande maatschappelijke norm dat vrouwen zich kuis horen te gedragen.
En wie zijn die aanhangers van bindende waarden? Haidt en Niemi toonden in eerdere onderzoeken een verband aan met conservatieve en religieuze mensen, en linkten individualiserende waarden aan vrouwen (vanwege het verband tussen zorgende waarden en vrouwen, dat ze ook vonden) en progressief denkenden. Niemi benadrukt dat dit niet betekent dat progressieven nooit bindende waarden hebben en nooit zullen victim blamen – hetzelfde geldt andersom.
Gevolgen
‘Eigen schuld, dikke bult’ is gemakkelijk gedacht als we zien dat iemand iets ergs is overkomen. Maar die gedachte is zelf verre van onschuldig, stelt Willy van Berlo van kenniscentrum voor seksualiteit Rutgers. Zij noemt victim blaming een vorm van ‘secundaire victimisatie’, waarbij het slachtoffer na een misdrijf of nare gebeurtenis nóg een keer wordt benadeeld.
“Victim blaming kan ertoe leiden dat slachtoffers zich een volgende keer niet durven uit spreken
“Slachtoffers van (seksueel) geweld hebben vaak last van gevoelens van schaamte en schuld, die door victim blaming kunnen worden versterkt”, zegt zij. Dit kan leiden tot angst en depressiviteit. Ook kan de verwerking van het trauma door slachtofferbeschuldiging langer duren. In Libelle vertelt psycholoog Iva Bicanic dat ze in haar praktijk ziet dat slachtoffers van seksueel misbruik vaak meer last hebben van de reactie van anderen dan van de gebeurtenis zelf.
Ook kan victim blaming ertoe leiden dat slachtoffers zich een volgende keer niet durven uit te spreken, zegt de Amerikaanse psychiater Anju Hurria tegen U.S. News & World Report. “Het vermindert de kans dat mensen in de toekomst melding maken van misbruik, uit angst dat ze niet worden geloofd of negatieve feedback krijgen.”
Wat voor invloed de beschuldigende opmerkingen op Yasmine Pierards hebben, is (nog) niet te zeggen. De realityster heeft aangegeven dat ze zich voorlopig terugtrekt uit het openbare leven zodat ze mentaal kan herstellen en reageert niet op persvragen. De woorden in haar laatste post laten zien dat haar geloof in de just world in elk geval niet verdwenen is. Over haar belager schrijft ze: “karma will get him.”
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
