‘Bitch’ is een vrolijke parade van dieren die gender­misvattingen ontkrachten

De reistassen staan nog onuitgepakt in de gang, waar ze die gisteravond liet vallen toen ze na twee maanden in Centraal-Amerika thuiskwam in Engeland. Lucy Cooke (54) is een onvermoeibare wereldreiziger: “Op de Noord- of Zuidpool ben ik nooit geweest, maar ik heb de afgelopen dertig jaar zo’n zeventig tot tachtig landen bezocht.” Na maanden in het regenwoud zit ze nu gekleed in een dikke trui achter haar computer, voor dit Zoom-interview. Jetlag of niet, haar ogen gaan twinkelen achter haar zwart omrande bril als ze vertelt over wellustige leeuwinnen op zoek naar onenightstands, postmenopauzale orka’s die er relaties op nahouden met jongere mannetjes en kikkers die onder invloed van de omgeving van sekse veranderen.

In haar boek Bitch (2022) laat de Britse zoöloog, schrijver en televisiemaker ze allemaal voorbijkomen in een vrolijke parade: voorbeelden uit de dierenwereld die de menselijke vooronderstellingen over vrouwelijkheid, mannelijkheid, seksualiteit en sekse onderuithalen. Veel te lang is het wetenschappelijke beeld van het vrouwtjesdier bepaald door de negentiende-eeuwse victoriaanse moraal die vrouwen het liefst initiatiefloos en onderdanig zag, meent Cooke. In het vermakelijke populairwetenschappelijke boek toont ze aan hoe eenzijdig en onterecht dat beeld is. Dit voorjaar verscheen het boek in het Nederlands als Bitch: Een revolutionair handboek over sekse, evolutie en het vrouwtjesdier.

Van de lemuren in het oerwoud op Madagaskar tot de orka’s in de kelpwouden in de Salische Zee bij Canada, aan de hand van voorbeelden behandelt ze verschillende aspecten van dierlijk gedrag, die eeuwenlang eenzijdig zijn belicht door vooral mannelijke wetenschappers; van partnerkeus en ouderschap tot agressie en dominantie.

Artikel gaat verder onder de biografie.

Wereldreiziger

Cooke groeide op in Hastings, aan de Engelse zuidkust. Haar vader was, naast antiekhandelaar, een groot natuurliefhebber die zichzelf een brede kennis van flora en fauna had bijgebracht. In het voorjaar, als de wilde hyacinten bloeiden, wandelde ze met haar vader door de bossen, tussen een zee van blauwe bloemen. En toen hij voor haar in de tuin een victoriaanse gietijzeren badkuip ingroef, raakte ze gefascineerd door de kikkers en stekelbaarsjes in die minivijver. Dat ze zoölogie – oftewel dierkunde – zou gaan studeren, lag dan ook voor de hand, zegt ze vanuit haar huis aan zee, in hetzelfde Hastings waar ze opgroeide: “Liefde voor de natuur zit in mijn bloed.”

Artikel gaat verder onder de illustratie.

Na haar studie ging ze aan de slag als televisiemaker. “Ik vond het academische wereldje te beperkend, maar wilde wel die kennis uitleggen aan een groot publiek.” In het Verenigd Koninkrijk is ze een bekend gezicht, sinds 2015 maakt ze voor de BBC natuurreportages. De inspiratie voor haar boek Bitch ontstond op zo’n documentairereis. Met een leeuwenonderzoeker bezocht ze het Masai Mara natuurreservaat in het zuidwesten van Kenia. Daar zag ze losbandige leeuwinnen op zoek naar ‘buitenechtelijke’ seks: een krols vrouwtje paart op een dag soms honderden keren, met meerdere mannetjes. “Het was voor het eerst dat ik erachter kwam dat er vrouwtjesdieren waren die zich zo gedroegen”, herinnert Cooke zich, zichtbaar geamuseerd.

Dus ging de Britse zoöloog op zoek naar andere diersoorten die de traditionele seksevooroordelen over dieren op de proef stellen. In de jungle van Costa Rica zag ze de vrouwtjes van de kapucijnaap kwijlende seksdansen uitvoeren om de aandacht van de mannetjes te trekken. “Weinig subtiel en bepaald niet de schuchtere vrouwtjes zoals het victoriaanse tijdperk voorschreef. Bij veel primaten zie je dat de vrouwtjes erg gemotiveerd zijn om seks te hebben, en dat laten ze blijken ook. Tot op het punt dat de mannetjes ze weigeren, omdat het ze te veel is.”

Dat mannetjes geen zin zouden kunnen hebben, werd vaak niet erkend omdat biologen er lang van uitgingen dat spermacellen in oneindige hoeveelheden beschikbaar zijn, vervolgt ze. “Dat is een mythe. Mannetjes kunnen heel krenterig zijn met hun sperma.” Het kost namelijk veel energie om een nieuwe lading zaad te produceren, bij zoogdieren meer dan voor het produceren van een eitje. Dat inzicht ontstond pas in de jaren 80 van de vorige eeuw, toen gedragspsychologen daarnaar onderzoek gingen doen.

Een ander voorbeeld uit Bitch is de Europese mol. Dit alledaagse dier gaat aan de haal met ideeën over wat man-zijn en vrouw-zijn inhoudt. Het grootste deel van het jaar lijkt de vrouwtjesmol namelijk genitaal en hormonaal sprekend op een mannetje: alleen in het paarseizoen vouwt de vagina zich open. En anemoonvissen – de wit-oranje vissen bekend uit de Pixarfilm Finding Nemo – beginnen hun leven als mannetje en kunnen later vrouw worden al naar gelang de omgevingsomstandigheden.

Eindeloze variatie

Zo kent de dierenwereld een eindeloze hoeveelheid seksevarianten, legt Cooke uit: “Er zijn twee soorten geslachtelijke voortplantingscellen, oftewel gameten: eitjes en zaadjes. Maar de lichamen waarin die gameten worden geproduceerd zijn allesbehalve binair.” Met andere woorden: als je in het dierenrijk rondkijkt, vind je allerlei intersekse varianten, die wat betreft voortplantingscellen, genen of hormonen, tussen mannelijk en vrouwelijk in zitten.

Artikel gaat verder onder het kader.

De ‘heteronormatieve bijziendheid van de wetenschap’, zoals Cooke het noemt, daagt ze in haar boek ook uit. Zo is daar de albatros, waarvan de stelletjes veelal een leven lang samenzijn: een derde van die koppels op het Hawaïaanse eiland Oahu blijkt lesbisch. Mannelijke dikhoornschapen leven in kuddes waar homoseksualiteit gebruikelijk is, en alle bonobo’s zijn – zoals vaak aangehaald – biseksueel. Maar orka’s hebben Cookes hart gestolen. Ze bezocht ter voorbereiding van haar boek een orkapopulatie voor de kust van Seattle waar al tientallen jaren onderzoek naar is gedaan. Deze zwart-witte zwaardwalvis is een van de vijf diersoorten – waaronder de mens – waarvan bekend is dat de vrouwtjes een menopauze doormaken. Daarna worden zij de matriarchen van de groep, en dat niet alleen: zij zijn het die de jonge mannetjes seksueel inwijden.

“Ik ben van de leeftijd dat ik erg van dit verhaal genoot”, grinnikt Cooke. “De menselijke maatschappij heeft het krijgen van baby’s lang gezien als de enige functie van vrouwen, wat maakt dat zij zich na de menopauze behoorlijk nutteloos kunnen voelen. Bij de orka’s verdwijnen de ouder wordende vrouwtjes niet op de achtergrond zodra ze geen kinderen meer kunnen krijgen: ze worden leiders.”

‘Vrouwtjes passief, mannetjes actief’

Bitch geeft zo veel voorbeelden van alfa-vrouwtjes, intersekse soorten en variaties in seksualiteit, dat je je afvraagt hoe het komt dat dit niet al lang bekend is. Dat heeft volgens Cooke te maken met de vooroordelen van de onderzoekers zelf, als het ging om de rol van man en vrouw. Dat begon al in de Oudheid met Aristoteles, de Griekse filosoof en wetenschapper. “Van hem komt het idee dat vrouwtjes passief zijn en mannetjes actief”, verklaart Cooke, een misvatting die volgens haar tot op de dag van vandaag doorwerkt.

In de negentiende eeuw deed Charles Darwin (1809-1882) daar met zijn evolutietheorie nog een schepje bovenop: “Darwin was een genie en een nauwgezette wetenschapper, maar hij was ook een kind van zijn tijd.” De Engelsman ontkwam volgens Cooke niet aan het negentiende-eeuwse culturele vooroordeel dat vrouwen kuis en terughoudend hoorden te zijn. Ze beschrijft hoe hij zich niet kon voorstellen dat vrouwtjesdieren seksueel initiatief of agressie konden tonen, laat staan dat ze last hadden van competitiedrang of een bepalende rol konden spelen in de natuurlijke selectie. Dat was in Darwins theorie allemaal het terrein van mannetjes, waarna ieder bewijs van het tegendeel door generaties van veelal mannelijke wetenschappers werd weggeredeneerd of onder tafel werd geveegd.

In de jaren 60 en 70 werd dit misogyne vuurtje opgestookt door de introductie van de sociobiologie: de studie die sociaal gedrag bij dieren en mensen verklaart op basis van biologie. Cooke kreeg in Oxford les van een van de grote namen op dat gebied, Richard Dawkins. ‘Een mannetje kan […] nooit genoeg geslachtsgemeenschap hebben met zoveel mogelijk verschillende vrouwtjes’, schreef Dawkins in 1976 in zijn boek De zelfzuchtige genen. Daarin wilde hij aantonen hoe menselijk gedrag genetisch bepaald is en trok hij de conclusie dat vrouwen van nature monogaam zijn, en mannen niet.

“Die redenering drong diep door in de populaire cultuur”, zegt Cooke. In haar boek haalt ze een artikel uit Playboy aan dat twee jaar na Dawkins boek verscheen. ‘Moeten mannen hun vrouwen bedriegen? Een nieuwe wetenschap zegt van wel’, ronkte de cover van het Amerikaanse mannenblad. Cooke: “De publicatie sloot af met toestemming van de wetenschap voor de mannelijke lezer om vrolijk rond te neuken.” Andere sociobiologen gingen nog verder en misbruikten de nieuwe discipline om verkrachting en huiselijk geweld op sociobiologische gronden te rechtvaardigen: het is nou eenmaal de aard van het beestje.

Te weinig vrouwelijke biologen

Hoe kon zoiets gebeuren tijdens de tweede feministische golf? Feministen maakten zich bij uitstek hard voor gelijkheid tussen de seksen. “Er waren gewoon nog niet genoeg vrouwelijke biologen om dit te benoemen”, verklaart Cooke. “Het duurt altijd even voordat zo’n sociale beweging doorsijpelt in de wetenschap.”

Vanaf eind jaren 70 stelden met name vrouwelijke wetenschappers de ‘traditionele’ rolverdeling in de dierenwereld aan de kaak. En een enkele man, zoals de Nederlandse primatoloog Frans de Waal, die baanbrekend schreef over Mama, het alfavrouwtje van een kolonie chimpansees in de Arnhemse Burgers’ Zoo: voor Cooke het bewijs dat je geen vrouw hoeft te zijn om feminist te zijn. Aan het begin van Bitch prijkt een foto van Lucy Cooke met een paar van die feministische jaren-70-pioniers uit de Verenigde Staten. De foto is genomen aan het begin van Cookes onderzoek voor Bitch, op de walnotenboomgaard in Californië van de Amerikaanse primatoloog Sarah Blaffer Hrdy. Cooke herinnert zich hoe zenuwachtig ze was deze academische grootheden te ontmoeten, maar Hrdy en haar collega’s werden een enorme steun in haar zoektocht naar het onbegrepen vrouwtjesdier.

“Allemaal hebben ze moeten strijden voor acceptatie”, vertelt Cooke. Toen Hrdy in 1974 beschreef hoe vrouwtjeshoelmans – een Aziatische apensoort – veelvuldig op vrijgezelle mannetjes afgingen voor een potje seks, kreeg ze van een mannelijke Harvard-collega de vraag of ze niet gewoon zelf geil was. Cooke beschrijft ook hoe de Amerikaanse bioloog Patricia Gowaty begin jaren 80 ontdekte dat driekwart van de kuikens van de roodkeelsialia geen nakomeling was van de vaste partner van deze zangvogel. Vervolgens werd de wetenschapper weggezet alsof ze de vrouwtjesvogels slettebakken had genoemd. Haar mannelijke collega’s meenden dat zoiets alleen het resultaat van verkrachting kon zijn: vrijwillige seks met meerdere partners geïnitieerd door vrouwtjesvogels konden ze zich niet voorstellen.

Mythe van het moederschap

“We zijn allemaal behept met culturele vooroordelen, niets om je voor te schamen”, zegt Cooke. “De wetenschap is pas recent verantwoordelijkheid gaan nemen voor de gevolgen van die cultural bias op ons begrip van de biologie.” Als jonge student was ze veel te veel onder de indruk van wetenschappelijke grootheden zoals Dawkins om zijn verhalen in twijfel te trekken. “Mijn vragen kwamen later, nadat ik de academische wereld had verlaten en zelf op onderzoek uitging.”

Dat begon met de mythe van het moederschap. Darwins idee dat alle vrouwtjesdieren overlopen van moederinstinct klopte in haar geval al niet, zegt de bewust kinderloze Cooke vanuit haar werkkamer, met haar hond Kobi aan haar voeten. “Honden zijn veel minder gedoe dan kinderen”, zegt Cooke, terwijl ze het zwarte beestje ter kennismaking optilt voor de camera.

Dat ze niet voor het moederschap in de wieg gelegd was, realiseerde ze zich na een nacht waarin ze de zorg voor een verweesde nachtaapjesbaby op zich had genomen, diep in het Peruaanse Amazonegebied in 2009. Toen ze ’s ochtends wakker werd met ondergescheten haar, wist ze zeker dat ze afstamde van generaties niet al te moederlijke vrouwen. “Ik heb nooit kinderen gewild. De maatschappij gaf me lang het gevoel dat er daarom iets mis was met mij. Maar er is veel variatie in de natuur: sommige vrouwtjes zijn extreem moederlijk en anderen helemaal niet. Dat betekent niet dat de laatsten freaks zijn.”

Er zijn soorten genoeg bij wie de vrouwtjes hun snor drukken als het gaat om kinderopvang: bij nachtaapjes draait papa 90 procent van de tijd op voor de baby, bij twee derde van de vissensoorten is moeder slechts eiceldonor en zijn de alleenstaande vaders de verzorgers. Vleermuizen, giraffen en lemuren – ook wel bekend als bonte maki’s – organiseren crèches zodat de rest op zoek kan naar voedsel. Zo weten de ouders arbeid en zorg te combineren.

Hoe verleidelijk ook, Cooke waarschuwt ervoor de rijke collectie stigmatartende voorbeelden uit haar boek te gebruiken als ideologisch wapen voor wat voor levensstijl dan ook. Ze wil vooral de onmetelijke verschillen in het dierenrijk tonen, zodat mensen ook gaan inzien dat seksuele diversiteit onder onze eigen soort heel gewoon is. “Als je erkent hoeveel variëteit in de natuur voorkomt, dan zul je beseffen dat diversiteit de regel is.”

Ondertussen is de schrijver alweer begonnen aan onderzoek voor haar volgende boek, waarvoor ze net terugkeerde van veldwerk in Costa Rica en Nicaragua. Het enige wat ze daarover kwijt wil, is dat het zal gaan over het mannetjesdier. “Want die zijn net zo verkeerd begrepen en gestereotypeerd door patriarchale idealen als de vrouwtjes.”

Dit interview verscheen in maart 2024 in OneWorld Magazine.