‘Activisten­advocaat’ Willem Jebbink: ‘Demonstratie­recht wordt door de goot­steen gespoeld’

Een snelle blik rond het kantoor van advocaat Willem Jebbink verraadt wie zijn clientèle zo ongeveer is. Op tafel liggen boeken over migratie, klimaat en Palestina; op een kleine poster prijkt de tekst ‘vredelievend verzet’. Achter op zijn telefoon is een Palestijnse vlag te zien. Bij aanvang van het gesprek laat hij achteloos vallen dat hij enkele dagen terug nog op een sit-in was, om op te roepen tot een staakt-het-vuren in Gaza.

Niet het eerste wat je zou denken van een man in pak in een Amsterdams grachtenpand, maar Jebbink heeft een reputatie opgebouwd: wie zijn demonstratierecht wil verdedigen, moet bij dit strijdbare advocatenkantoor zijn. Talloze activisten en krakers wisten hem de laatste ruim twintig jaar vinden, waaronder bekende actiegroepen zoals Kick Out Zwarte Piet en Extinction Rebellion (XR), en sinds oktober 2023 ook veel activisten die voor Palestina opkomen.

XR houdt hem vooral druk bezig, onder meer met de A12-blokkades die de klimaatactiegroep sinds juli 2022 opwerpt om een stop op fossiele subsidies te eisen. Enkele activisten werden zelfs gearresteerd vóór een A12-blokkade, omdat ze anderen zouden hebben opgeroepen om mee te doen. ‘Opruiing’, zo stelde het OM – de rechter ging daarin mee en veroordeelde hen tot werkstraffen.

Volgens het OM is het simpel: het blokkeren van een snelweg is verboden. XR beroept zich tóch op het demonstratierecht. Hoe zit dat?

“Het recht op betoging betekent dat iedereen de vrijheid heeft om in het openbaar, samen met anderen, een mening te uiten – vreedzaam. Zo staat het in de grondwet en in internationale verdragen. We hebben óók een wet waarin staat dat een demonstratie vooraf gemeld moet worden bij de burgemeester, die beperkingen mag opleggen op drie gronden: het verkeer, gezondheidsbelangen en het voorkomen van wanorde. Dan mag een demonstratie bijvoorbeeld worden verplaatst of in extreme gevallen zelfs verboden.”

“XR heeft de snelwegblokkades nooit vooraf gemeld, want het zou waarschijnlijk niet zijn toegestaan. Maar de aanmeldeis is een beetje een dode letter geworden: het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft geoordeeld dat spontane demonstraties toelaatbaar zijn, want je mag het demonstratierecht niemand ontzeggen met dit soort regeltjes. Een recente uitspraak trekt zelfs in twijfel of een aanmeldeis wel mag gelden voor blokkadeacties, omdat je dan het verrassingseffect verliest.”

“Spontane demonstraties kunnen alsnog beperkt of verboden worden, ná aanvang. Pas als je dan weigert te vertrekken, mag je gearresteerd worden. Zo ging het bij de meeste A12-demonstranten: ze werden naar het politiebureau gebracht en daarna heengezonden zonder vervolging. Niet-vervolgen is hier in mijn ogen de juiste, proportionele bejegening van demonstranten.”

Maakt het nog verschil dat de activisten op de A12 officieel niet op een snelweg zaten (die begint verderop pas), en op de A10 wel?

“Juridisch niet, in principe – een blokkade is een blokkade. Wel wordt het nog belangrijker dat de veiligheid van de demonstranten wordt verzekerd.”

Uiteindelijk gaat het toch om een verboden demonstratie – geldt dan alsnog het demonstratierecht?

“Het Europees Hof zou alsnog beoordelen of het een vreedzame demonstratie is en zo ja, dan moeten de beperkingen noodzakelijk zijn. Ook moeten de autoriteiten zich tolerant opstellen en het demonstratierecht erkennen. Er ligt zelfs een twintig jaar oude uitspraak van het Hof van Justitie van de EU, waarin staat dat klimaatactivisten destijds de Brennerpas tussen Oostenrijk en Italië mochten blokkeren. Op een andere locatie zouden ze de essentie verliezen van waar het demonstratierecht om draait: aandacht.”

Interview gaat verder onder het kader.

Als overheid moet je een demonstratie dus zoveel mogelijk faciliteren?

“Precies: het gaat hier om een vrijheid, niet een gunst. Net zoals dat we elke vier jaar mogen stemmen, moeten we in een democratie ook tamelijk ongeremd onze stem kunnen laten horen in een demonstratie. Daarmee bereik je anderen die zich eventueel aansluiten, in de hoop dat de regering reageert. De Gaza-demonstranten [die op NS-stations sit-ins houden, red.] bijvoorbeeld, zij zitten daar niet voor de flauwekul. Ze hopen oprecht dat de regering actie onderneemt, wapenleveranties stopt, oproept tot een staakt het vuren.”

Amnesty Nederland concludeerde in 2022 in een rapport dat het demonstratierecht onder druk staat in Nederland. Ziet u dat ook zo?

“Ze hebben een punt. Je ziet bij het OM en enkele rechtbanken een verharding tegenover vreedzame demonstranten. Er is veel ruimte hoor, bij veel demonstraties gaat het wél goed. Nederland geeft naar mijn mening het goede voorbeeld bij pro-Palestinademonstraties: in andere landen worden die flink aan banden gelegd. Hier niet, ondanks vele oproepen om harder op te treden tegen bijvoorbeeld de ‘from the river to the sea’-leus. Wat je ook vindt van die leus – ik zou hem persoonlijk niet gebruiken – de rechter heeft geoordeeld dat het niet strafbaar is. Het is heel goed dat het OM het daarmee ook als afgehandeld ziet.”

“Waar ik me wel veel zorgen over maak, is de immens harde bejegening door het OM van sommige demonstranten. Bij de A12-blokkade zijn er niet alleen activisten vervolgd voor opruiing, maar ook voor voorbereidingshandelingen. Dat is alleen strafbaar als je iets plant waar minstens 8 jaar cel op staat. Op een snelwegblokkade staat 9 jaar, maar níet als je het demonstratierecht meeweegt – dit is niet zomaar ernstige criminaliteit.”

Bedoelt u dan dat activisten niet meer worden behandeld als demonstranten, maar als criminelen?

“Ja, terwijl het hier over doorsnee burgers gaat die vanuit hun vezels voelen dat er iets moet veranderen. In de rechtszaal zegt de officier van justitie vaak: ‘Dan kun je toch ook een opiniestuk schrijven?’ Dat miskent dat demonstratievrijheid natúúrlijk gaat om aandacht, om het bereiken van zoveel mogelijk publiek, in de buurt van jouw doel. Dat wordt allemaal door de gootsteen gespoeld.”

“Het zorgelijke is dat sommige activisten hierdoor denken: laat maar. Ik heb een groep bijgestaan die een tegendemonstratie organiseerde tegen het extreemrechtse Voorpost. Volgens de politie moesten ze weg, maar ze gingen niet direct uit elkaar. Hoewel zij niet zijn vervolgd en de zaken voorwaardelijk zijn geseponeerd, heeft justitie nooit erkend dat zij vreedzame demonstranten waren. Dat zijn jonge mensen die zich wíllen uitspreken, maar door zo’n bejegening de boodschap krijgen: doe maar niet, straks krijg je een strafblad.”

Wat voor gevolgen kan een PVV-kabinet hebben voor het demonstratierecht?

“Het zal niet direct invloed hebben op mijn cliënten, maar dit is wel een partij die al jaren spreekt van ‘neprechters’, een ‘nepparlement’ en wetsvoorstellen indient die tegen de grondwet ingaan, zoals het verbieden van korans en boerka’s. Als dat zo doorgaat, wordt er aan de poten van de rechtsstaat gezaagd. Dan zou het ook goed kunnen dat onze demonstratievrijheid wordt uitgehold.”

Hoe zouden we het demonstratierecht dan kunnen verstevigen?

“Ten eerste met meer educatie, bij het openbaar bestuur, het publiek, en ook bij de rechterlijke macht. Er zijn gemeentes die goed ingevoerde juristen in dienst hebben die telkens proberen te overleggen over hoe ze het demonstraties zo goed mogelijk kunnen faciliteren – dat is een positief voorbeeld. Er wordt volgend jaar een website gelanceerd door de Universiteit Groningen, gefinancierd door de overheid, waarin het demonstratierecht wordt uitgelegd – ook een interessant initiatief.”

U heeft het over educatie bij rechters, maar zij zullen het demonstratierecht toch wel begrijpen?

“Onder sommige rechters is echt een kennistekort over demonstratievrijheid. Dat neem ik ze niet kwalijk, rechters hebben een enorme werklast en demonstratierecht is een complex gebied dat constant in beweging is. Je zou heel goed specialistische rechters kunnen aanstellen voor demonstratierecht. In principe is het zo dat de rechter in een zaak volledig per toeval wordt gekozen, maar daar worden uitzonderingen voor gemaakt bij specialisaties – dat gebeurt nu al bij fraudezaken of terrorismezaken. Dat kan alleen besloten worden vanuit de Raad voor de rechtspraak, die waakt over de meer beleidsmatige kant van de rechtspraak.”