Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
De Amazone
staat in brand, de wereld warmt in hoog tempo op en de biodiversiteit blijft afnemen. Maar niet overal wordt de natuur verwoest: gebieden die bewoond worden door oorspronkelijke bewoners herbergen maar liefst
80 procent van de wereldwijde biodiversiteit. Dat komt in de eerste plaats voort uit een ander perspectief op de natuur, zegt Bia’ni Madsa’ Juárez López, biologe en afkomstig van de Mixe-gemeenschap uit de Mexicaanse staat Oaxaca. “In grote delen van de wereld komt de mens op de eerste plaats”, zegt Juárez López. “Maar in veel oorspronkelijke culturen denken we anders. Wij zijn niet meer waard dan een boom of een dier. We maken deel uit van een groter geheel, en zullen daarom de natuur zoveel mogelijk intact houden.”
Afschudden van de westerse blik
Dit perspectief, gangbaar in veel oorspronkelijke culturen, gaat lijnrecht in tegen het westerse, neokoloniale perspectief, waarin natuur vooral handelswaar is. Bovendien is het beleid dat wél gericht is op natuurbehoud al decennialang verkeerd. Dat beleid draaide om het creëren van beschermde natuurgebieden, maar daarbij worden de rechten van oorspronkelijke bewoners
stelselmatig geschonden: denk aan het in brand steken van Braziliaans regenwoud of het verjagen van oorspronkelijke bewoners van vruchtbare grond. Ook is er in beschermde natuurgebieden
minder biodiversiteit dan in gebieden waar oorspronkelijke gemeenschappen wonen. Voor natuurbehoud zou het dus beter zijn om oorspronkelijke gemeenschappen hun grond te laten bewonen en bewerken.
“
In beschermde natuurgebieden is er minder biodiversiteit dan in gebieden waar oorspronkelijke gemeenschappen wonen
Het beleid gericht op beschermde natuurgebieden is een goed voorbeeld van hoe westerse partijen niet met, maar vóór de oorspronkelijke volken beslissen. De kennis en praktijken van de gemeenschappen zijn namelijk eeuwenlang genegeerd, zegt hoogleraar David Ludwig, die namens Universiteit Wageningen onderzoek doet naar oorspronkelijke en lokale kennissystemen in de biologie en ecologie.
“Oorspronkelijke volken bezitten eeuwenoude kennis waarmee ze op duurzame wijze omgaan met de natuur”, zegt Ludwig. Een voorbeeld hiervan is het traditionele ritueel van het verbranden van bepaalde vegetatie om de vruchtbaarheid van grond te bevorderen. De westerse wetenschap had lange tijd geen oog voor alternatieve kennis en praktijken, en overheden maakten beleid zonder oog te hebben voor specifieke contexten, erkent Ludwig. “Gelukkig beginnen wetenschappers zich te realiseren dat de oorspronkelijke kennis en methodes hard nodig zijn in de strijd tegen klimaatverandering.”
Toch is het niet eenvoudig om oorspronkelijke en occidentale kennis te verenigen, weet Ludwig. “Oorspronkelijke kennis hangt bijvoorbeeld nauwer samen met spiritualiteit; Braziliaanse gemeenschappen waarmee ik gewerkt heb kenden bijvoorbeeld bosgeesten, naar wier tekenen en symbolen zij luisterden.”
“
In de praktijk zijn mensen nooit eigenaren van de natuur; slechts bewaarders
Bovendien kan een oorspronkelijke bewoner iets heel anders verstaan bij ‘duurzaamheid’ dan een westerse stedeling. Met name in Latijns-Amerika hebben veel oorspronkelijke gemeenschappen een visie die aansluit bij het
Buen Vivir discours. Buen Vivir (‘goed leven’) is een ontwikkelingsmodel dat niet draait om winstmaximalisatie, maar om harmonisch samenleven van mens en natuur. In de praktijk betekent dit bijvoorbeeld dat mensen nooit eigenaren zijn van de natuur; zij zijn slechts bewaarders, hoeders van de harmonie en de natuurlijke rijkdom.
Een kwestie van leven en dood
Bia’ni Madsa’ Juárez López deed onderzoek naar de diversiteit van boomsoorten op een koffieplantage in Oaxaca en ondervond deze botsing tussen haar perspectief en het westerse aan den lijve. Ze herinnert zich een gesprek met een grote koffie-exploitant, die haar erop wees hoe laag de productie was in vergelijking met andere plantages. “Maar voor ons was het precies goed”, zegt Juárez López. “We produceerden koffie, zonder dat dieren en bomen hiervoor moesten wijken. Wij weten dat we meer zouden kunnen produceren, maar dat doen we niet, omdat we dan de natuur verwoesten.”
“
Als de natuur verloren gaat, gaan ook onze manier van leven en onze cultuur verloren
Strijden tegen verwoesting van natuur past niet alleen naadloos in het wereldbeeld van de Mixe-gemeenschap, het is ook bittere noodzaak. “Wij zetten ons in voor natuurbehoud omdat het voor ons een kwestie van leven en dood is”, zegt Juárez López. “Als de natuur verloren gaat, gaan ook onze manier van leven en onze cultuur verloren. Daarom zijn het behoud van onze bossen en het recht op land voor ons van essentieel belang.” Maar de internationale gemeenschap respecteert het recht op landbezit en zelfbeschikking (zie kader) in veel gevallen nog altijd niet.
Hoe zit het wereldwijd met de rechten van oorspronkelijke bewoners?
Sinds 1991 is de ILO Conventie 169 van kracht. Dit door de Verenigde Naties geratificeerde verdrag werd wereldwijd gezien als een historische stap voorwaarts in het garanderen van rechten voor oorspronkelijke bewoners. Wat zijn de belangrijkste rechten die oorspronkelijke volken kunnen ontlenen aan deze conventie?
– Het recht op zelfbeschikking: controle over eigen instituties, manier van leven en economische ontwikkeling, behoud van identiteit, taal en religie, binnen het legale raamwerk van de natiestaat.
– Het recht op inspraak: oorspronkelijke volken mogen meebeslissen over activiteiten die hun land of manier van leven beïnvloeden (denk bijvoorbeeld aan mijnbouw of sojateelt). Volken hebben het recht betrokken te zijn bij het gebruik, beheer en behoud van natuurlijke hulpbronnen.
– Het recht op landbezit: bezit en bezetting van land dat traditioneel bewoond wordt door oorspronkelijke volken zal worden erkend. Natiestaten moeten deze grond identificeren en vervolgens bescherming garanderen.
Tot nu toe hebben slechts 23 landen (waaronder Nederland en de meeste Latijns-Amerikaanse landen) het verdrag ondertekend. Maar ook in die landen blijft de uitvoering achter. De voorwaarden die het verdrag creëert zijn niet bindend; het is aan natiestaten om hun wetgeving erop aan te passen. Kapitalistische belangen krijgen meestal simpelweg voorrang ten koste van de rechten van oorspronkelijke bewoners. Dit doet afbreuk aan de waarde van de wetgeving.
“
Oorspronkelijke gemeenschappen hebben jarenlang gestreden en zijn gestorven om de natuur te beschermen
In de strijd tegen klimaatverandering is het toekennen en respecteren van landrechten dus een belangrijke stap. Tegelijkertijd moeten overheden beter luisteren naar en samenwerken met gemeenschappen, vindt David Ludwig. Tijdens zijn eigen onderzoek in Braziliaanse mangrovebossen werkte hij bijvoorbeeld met een gemeenschap die in overleg met de gemeente bepaalde waar en hoeveel gevist kon worden. Zo werd de natuur intact gehouden én kon de oorspronkelijke gemeenschap op haar eigen, traditionele manier voorzien in haar voedsel.
Dergelijke lokale oplossingen zullen uiteindelijk ook helpen het wereldwijde klimaatprobleem aan te pakken, denkt Juárez López. “Wanneer oorspronkelijke gemeenschappen op lokaal niveau beschermd worden, kunnen we ook beter op internationaal niveau verder met de strijd tegen klimaatverandering.” Het toekennen van landrechten, en daarmee het ontzeggen van toegang tot grondstoffen, zou overheden en bedrijven namelijk dwingen tot alternatieven. “Oorspronkelijke gemeenschappen hebben jarenlang gestreden en zijn gestorven om de natuur te beschermen”, zegt Juárez López. “Als zij hun land terug hebben en hun traditionele manier van leven kunnen voortzetten, waardoor bossen en biodiversiteit behouden blijven, heeft de hele wereld daar baat bij.”
