Het blijkt om een traditie te gaan. Met het wisselen van het voorzitterschap van de EU, elk half jaar, organiseren lobbyisten van de voedingsindustrie een exclusief diner. Op de gastenlijst: ministers en ambtenaren uit het Europese land dat het stokje overneemt. Het biedt vertegenwoordigers van multinationals als Coca-Cola en Nestlé tussen het voor- en nagerecht de mogelijkheid om van gedachten te wisselen met beleidsmakers die in Brussel zes maanden lang aan belangrijke touwtjes zullen trekken.
Zo ook met Nederland, in aanloop naar het voorzitterschap van ons land in de eerste zes maanden van 2016. Op 21 september 2015 vindt in New Babylon in Den Haag, een futuristisch ogend torencomplex met uitzicht op het groen van het Malieveld, een etentje plaats. Minister Edith Schippers (Volksgezondheid) is daarbij ook aanwezig, samen met ambtenaren van haar ministerie, zo krijgt OneWorld bevestigd.
Ontmoeting lobby
Het diner met de minister is nooit publiek aangekondigd. Het spoor ernaar begint bij vertrouwelijke notulen van Nederlandse diplomaten van de Permanente Vertegenwoordiging [behartigt Nederlandse belangen in de EU, red.] in Brussel. Het is een document dat Corporate Europe Observatory (CEO), een organisatie die lobbypraktijken in kaart brengt, boven tafel weet te krijgen. De notulen beschrijven een bezoek van FoodDrinkEurope, de Europese belangengroep waarbij voedselgiganten als Coca-Cola en Nestlé maar ook Heinz en het Nederlandse Unilever zijn aangesloten, die op 24 juni 2015 in de EU-hoofdstad over de vloer komen.
“Op de agenda staat ditmaal Productverbetering”, staat genotuleerd over het diner met de minister, “omdat dit een onderwerp is waar de Nederlandse levensmiddelenindustrie voor wil pushen”. ‘Productverbetering’ is de term die de industrie graag gebruikt voor het minder ongezond maken van bewerkte voeding; chips, koek, frisdrank, ontbijtgranen, etc. Het is een onderwerp waar fabrikanten, nu in de strijd tegen toenemend overgewicht hardere maatregelen als een “suikertax” in de mode lijken te raken, graag over meepraten. Frankrijk ging in 2012 al over tot zo’n belasting, en frisdrankfabrikanten zagen daar de verkoopcijfers dalen.
Ongezond voedsel meest winstgevend
Het zijn met name koekjes, chips, gesuikerde ontbijtgranen en frisdrank waar de voedingsindustrie veel winst op maakt. De winstmarges van deze producten zijn meer dan drie keer zo groot als die van verse groente, zuivel, vlees en biologische producten. Dat alles blijkt uit cijfers van de Amerikaanse bank JPMorgan.
Ondertussen nemen de maatschappelijke kosten van overgewicht toe. Mensen met overgewicht hebben meer kans op hart- en vaatziekten, diabetes, verschillende vormen van kanker en kampen vaker met depressies blijkt. In Europa is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie WHO naar schatting 7 procent van alle zorgkosten gelinkt aan obesitas. Het gaat om zeker tientallen miljarden euro’s per jaar.
Vrijwillige stappen zijn daarom ook wat de industrie voorstaat. De sector steekt niet onder stoelen of banken dat ze tegen verplichtingen is, of mogelijk nog erger: een belasting. Frisdrankfabrikanten zijn om de beeldvorming in Europa een handje te helpen zelfs een publiekscampagne gestart met een titel die weinig aan de verbeelding overlaat: ‘Why Food & Drink taxes don’t work’. Het moet vrijwillig, en ook stap voor stap: “Cruciaal is consumentenacceptatie”, laat de lobby op bezoek in Brussel de Nederlandse diplomaten weten, “dus of kleine stappen of innovatie”.
Het zijn zo ideeën waar het kabinet-Rutte wel oren naar heeft. Minister Schippers is namelijk voorstander van dit soort niet-bindende afspraken, en sloot in 2014 al zo’n akkoord met de Nederlandse branche. Op 22 januari 2016 gaat, onder het Nederlands EU-voorzitterschap, die aanpak internationaal: “Het is te makkelijk om naar de industrie te wijzen, en te zeggen: laten we ongezond voedsel verbieden of zwaarder belasten”, zegt Schippers tijdens presentatie van de afspraken met de Europese voedselindustrie die plaatsvindt in Amsterdam. “Ik geloof dat we de krachten moeten bundelen en moeten samenwerken.”
Het akkoord zet in op stapsgewijs minder suiker, vet en zout, en klinkt op punten als onmiskenbare echo van de lobby
Het akkoord, dat ook FoodDrinkEurope ondertekent, zet in op het vrijwillig stapsgewijs verminderen van suiker, vet en zout, en klinkt op punten als een onmiskenbare echo van de lobby: “De geleidelijke vermindering is nodig”, zo is te lezen, “om acceptatie van de consument te behouden.”
WHO: eet minder suiker
De WHO maakt zich ondertussen grote zorgen om suikerconsumptie. Alleen al in Europa zou 7 procent van alle zorgkosten samenhangen met overgewicht. In 2015 komt de WHO daarom met een dagelijks limiet voor geraffineerde suiker. De WHO stelt dat mensen maximaal 50 gram per dag kunnen eten. Beter nog is om het dagelijks bij de helft daarvan te houden; in totaal niet meer dan 6 theelepels suiker.
“Er is een duidelijke link tussen consumptie van wat wij noemen vrije suikers; de suikers die worden toegevoegd, en gewichtstoename”, vertelt WHO-onderzoeker Chizuru Nishida over de telefoon vanuit haar kantoor in Genève. “Ook zijn er inmiddels aanwijzingen dat het eten van minder toegevoegde suiker het risico op hartziekten verkleint.” Nishida benadrukt dat het advies alleen gaat over toegevoegde suiker, en suikers in fruitsappen en stroop: “Bij suikers die van nature in groenten, granen en fruit zitten vonden we geen enkel bewijs dat ze slecht zijn voor de gezondheid.”
Kinderen eten tussen de 79 en 106 gram suiker per dag, en krijgen dus ongezond veel binnen
Maar hoe scoren wij in Nederland als het gaat om suikerconsumptie? Volgens cijfers van de industrie, samengesteld door Wageningen Universiteit, zitten we ver boven het ideaal. Gemiddeld eten we 71 gram toegevoegde suiker per dag. Bij kinderen is dat zelfs tussen de 79 en 106 gram per dag. Zij krijgen dus ongezond veel binnen.
Toch roept het Nederlandse Voedingscentrum, het instituut dat de bevolking moet adviseren over gezonde voeding, niet op om minder toegevoegde suiker te eten. Op de website wordt duidelijk waarom: “In 2006 heeft de Gezondheidsraad [geeft wetenschappelijk advies aan overheid, red] aangegeven dat er onvoldoende onderbouwing is om een maximum voor de consumptie van vrije suikers per dag op te stellen”, schrijft het Voedingscentrum. “Dit wordt bevestigd in een meer recente aanbeveling door de Europese voedselveiligheidsautoriteit EFSA.”
De ‘meer recente’ aanbeveling die het Voedingscentrum noemt is een rapport van EFSA geschreven in 2010 door 21 Europese voedingsexperts. Het gaat om een ‘opinie’ van het zogeheten EFSA-panel voor Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA). Dat panel concludeert op 25 maart 2010 dat het bewijs dat geraffineerde suiker leidt tot overgewicht ‘ontoereikend’ is. Het is een conclusie die de suikerindustrie sindsdien graag herhaalt. Zo wordt naar het EFSA-rapport verwezen op de website van het Nederlandse Kenniscentrum Suiker & Voeding. Het is een organisatie die wordt gefinancierd door suikerproducenten, al oogt de webpagina als een neutraal platform.
Industrie betaalt studies
Maar hoe objectief is dit oordeel van EFSA? Het Zweedse radiostation Sveriges Radio deed onderzoek, en wist begin dit jaar een aantal opmerkelijke feiten boven water te halen. “De EFSA-aanbeveling keek in totaal naar vijf studies”, vertelt de Zweedse Daniel Öhman, journalist bij Sveriges Radio. “Vier hiervan zijn gefinancierd door de industrie. Zo zit er een grote studie tussen van het Institute of Medicine die deels is betaald door M&M Mars. Een andere studie heeft gekeken naar suikerhoudende frisdrank. Het is het enige bewijs waarop EFSA haar oordeel over frisdrank baseert. Deze studie is betaald door de Amerikaanse lobbygroep van de frisdrankindustrie: the American Beverage Association. We ontdekte zelfs dat één van de auteurs, Maureen Storey, na afloop van de studie van baan wisselde, en nu werkt voor deze lobbygroep.”
8 van de 21 leden van het EFSA-panel hebben directe banden met de suikerindustrie
Öhman wist nog een andere tegel te lichten. Via een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) lukte het hem inzage te krijgen in de nevenfunctie van de panelleden. “8 van de 21 leden hebben directe banden met de suikerindustrie”, vertelt hij. “Zo zat Albert Flynn, de voorzitter van het panel destijds, in de Health Board van Kraft Foods, een voedingsconcern dat nu Mondelēz heet. Ook ontving hij onderzoeksgeld van Danone, Kellogs en Masterfoods.”
Het rapport van EFSA over suiker werd bij publicatie in 2010 al stevig bekritiseerd door de Wereldgezondheidsorganisatie. De WHO stuurde een opmerkelijk fel commentaar op naar EFSA, waarin ze liet weten dat het agentschap met haar conclusies simpelweg ‘al het wetenschappelijk bewijs’ van tafel had geveegd. Onderzoeker Chizuru Nishida schreef mee aan dat commentaar: “Wij nemen belangenverstrengeling heel serieus”, zegt zij, “zelfs de perceptie van belangenverstrengeling. Bij de WHO zou dit [de banden met de industrie] heel moeilijk zijn.”
Suiker ontbreekt in advies
In 2015 is in Nederland een nieuw advies voor gezonde voeding opgesteld door de Gezondheidsraad. Het is waar het Voedingscentrum de Schijf van Vijf op baseert. Het advies is dus van grote invloed op wat Nederlanders eten. Daarin wordt nu wel opgeroepen om ‘zo min mogelijk’ suikerhoudende dranken te drinken. Toch ontbreekt wederom een limiet voor toegevoegde suiker.
De reden? Het is volgens de Gezondheidsraad erg lastig om de effecten van geraffineerde suiker op de gezondheid te bestuderen: “De reden dat we niet hebben gekeken naar voedingsmiddelen met toegevoegd suiker”, zegt Rianne Weggemans van de Gezondheidsraad, “is dat suiker in een groot aantal producten zit met sterk uiteenlopende samenstelling in termen van bijvoorbeeld eiwit, specifieke vetten en vezels. Denk aan zuivel, frisdrank of koek. Daardoor kunnen andere bestanddelen ook een rol spelen bij een eventueel verband met chronische ziekten.”
Sinds 2015 stellen de voedingsrichtlijnen in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië wél een dagelijks maximum voor toegevoegde suiker
Maar waar de Gezondheidsraad de materie te complex vindt, oordelen wetenschappelijke adviesraden in andere landen wél dat specifiek toegevoegde suiker het probleem is, en dat onderzoek dit onderbouwt. Het is de reden dat sinds 2015 de officiële voedingsrichtlijnen in zowel de Verenigde Staten als Groot-Brittannië (pdf) een dagelijks maximum stellen voor toegevoegde suiker.
Zouden er ook andere overwegingen kunnen meespelen, waarom suiker links is blijven liggen?
“Het is wel opvallend dat de Gezondheidsraad en het Voedingscentrum zo terughoudend zijn bij het noemen van man en paard”, zegt Sjoerd van de Wouw van foodwatch. “De beperkte focus op geraffineerde suiker komt Nederlandse beleidsmakers in ieder geval niet slecht uit.” Het geeft minder urgentie tot actie: “Het beleid in Nederland is nu eenmaal erg gericht op zelfregulering.”
Inmiddels staat EFSA onder toenemende druk om in het licht van de WHO-aanbeveling opnieuw te kijken naar een mogelijk limiet voor toegevoegde suiker. Daartoe hebben vijf Scandinavische landen het agentschap in juni opgeroepen, waaronder Denemarken en Zweden. Het EFSA-panel heeft dit verzoek eind september besproken, maar nog niet vastgesteld of er ook daadwerkelijk een nieuw advies voor suiker gaat komen.
Update 27-10-2016: Het Voedingscentrum stelt in een reactie naar aanleiding van dit artikel zich wél uit te spreken over toegevoegde suiker. Een woordvoerder verwijst naar de website waar te lezen valt dat het ‘voor iedereen goed’ is om ‘niet te veel’ voedingsmiddelen met toegevoegde suiker te eten.
