Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
In mijn vriendengroep gingen dit jaar confronterende foto’s rond: oude beelden van verkleedfeestjes waarop een aantal van ons te zien is in – pas nu zien we ze voor wat ze zijn – racistische outfits: iemand is als ‘Arabier’ verkleed, of oliesjeik misschien, een ander draagt een ‘rastapruik’ en bruine schmink. Het rondsturen van de foto’s ging gepaard met ‘Dit kan echt niet!’, ‘Ik schaam me diep’, ‘Wat gênant!’ en de vraag wat ons toen bezielde.
“
Het is nog maar de vraag of milieuschaamte tot voldoende gedragsverandering leidt
Voor de schaamte hierover bestaan geen aparte woorden, in tegenstelling tot het hele
schaamtevocabulaire dat rond klimaat is ontstaan. Alleen: ondanks modewoorden als vliegschaamte, koopschaamte en vleesschaamte is het de vraag wie deze schaamte ook echt vóélt. Ik zie nog geen foto’s rondgaan van onszelf achter een bord all you can eat-spareribs, in een vliegtuig of ons digitale winkelwagentje vullend op de website van Amazon, met de bijgaande boodschap: waarom dachten we ooit dat dit kon?!
We willen duurzamer leven, het klimaat redden, we wéten waar we op afstevenen, maar toch lukt het niet het tij te keren, blijkt keer op keer uit alarmerende klimaatrapporten. Het valt dus te bezien of milieuschaamte ook tot voldoende gedragsverandering leidt.
Korter douchen
Yess m’n challenge gaat lekker!! Deze week zijn er geen spullen m’n huis in gekomen en dus gaan er nu zeven spullen m’n deur uit!!! Dit voelt goed!!!
Challenge accepted: deze week douche ik steeds maximaal vijf minuten. In het kader van alle beetjes helpen. Wie doet er mee?!
Even scrollen op sociale media geeft de indruk dat die gedragsverandering wel degelijk gaande is: het lijkt alsof iedereen vol overgave meedoet aan de nieuwste duurzame challenge. Van een week korter douchen of afvalvrij leven tot een maand ‘vegan gaan’ of een jaar geen (nieuwe) kleren kopen. Zo ontvangen duizenden volgers wekelijks een ‘kleine duurzame uitdaging’ van het op het oog sympathieke 52wekenduurzaam, opgezet door een drietal zelfverklaarde ‘milieupositivisten’. Van ‘je fiets verwennen’ of ecologisch verantwoord schoonmaken tot een safari in huis om energieslurpers op te sporen. Waarom roept dit zoveel ongemak bij mij op?
“
Jaar na jaar komen dezelfde uitdagingen langs zonder dat er iets verandert
Waarschijnlijk omdat het me doet denken aan de talloze pogingen die ikzelf in de afgelopen tien jaar heb ondernomen om ‘duurzamer’ te leven: van bamboe tandenborstels, wasnoten en bijvriendelijke planten voor op het balkon tot vrijwillig ‘tegelwippen’ in tuinen in de buurt en algeheel consuminderen. Ik voelde me reuze daadkrachtig. Niets mis met goede bedoelingen; het ongemak zit ’m erin hoe zinloos dit achteraf lijkt te zijn geweest. Want als jaar na jaar dezelfde uitdagingen langskomen zonder dat er iets verandert, wat is dan het nut van al dit duurzame geploeter?
Lege vliegtuigen
Ja, havermelk is mainstream geworden en tweedehands kleding is hip. En dat het aanbod van vleesvervangers zo is gegroeid, is (mede) te danken aan een veranderende vraag. Maar de cijfers liegen er niet om: de vlees- en zuivelconsumptie neemt niet af, blijkt uit
onderzoek. Hoe kan dat ook, als de Nederlandse agro-industrie jaarlijks honderden miljoenen euro’s aan
Europese subsidies ontvangt ter promotie van vlees en zuivel en
‘schoolmelk’ met tonnen gesubsidieerd blijft?
Ook de textielindustrie blijft groeien, met overproductie als grootste probleem. Ongebruikte kleding wordt op grote schaal verbrand of gedumpt in de natuur, bijvoorbeeld in Chili of Ghana; regelgeving daarover ontbreekt. Of kijk naar de luchtvaart: terwijl wij onszelf vliegschaamte opleggen en #staycation-tips uitwisselen, bleven in coronatijd duizenden lege vliegtuigen vliegen omdat maatschappijen anders hun start- en landingsrechten zouden verliezen.
“
Dat een duurzame wereld ‘bij jezelf begint’, komt de echt grote vervuilers heel goed uit
Waarom geloven we dan nog altijd dat klimaatverandering de verantwoordelijkheid is van individuen? In de overheidscampagne uit de jaren negentig ‘Een beter milieu begint bij jezelf’ werd ons verteld dat het goed zou komen met het klimaat als wij maar voldoende zouden recyclen, korter douchen en vaker fietsen. Klimaatjournalist Jaap Tielbeeke vraagt zich in zijn boek Een beter milieu begint niet bij jezelf af hoe het kan dat de klimaatcrisis al dertig jaar op onze radar is – of eigenlijk vijftig, sinds het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome – maar het niet gelukt is die af te wenden. Zijn conclusie: het idee van ‘het begint bij jezelf’ zit ons in de weg, werkt zelfs averechts.
Die opvatting komt de grote vervuilers en fossiele bedrijven namelijk heel goed uit. Zij houden zichzelf buiten schot door de consument hoofdverantwoordelijk te maken. Olieproducent ExxonMobil deelt graag tips over wat mensen kunnen doen voor een ‘beter milieu’. En ook Shell springt geregeld op deze greenwashingtrein. Op een van de heetste dagen van dit jaar – op 19 juli tikte het kwik in Nederland en het VK de 40 graden aan – wist Shell
een tweet te plaatsen met de tekst: ‘Geen airco?
No sweat. Hier advies om je hoofd koel te houden op hete dagen – en energie te besparen.’
Het linkte naar een artikel vol oppervlakkige tips, zoals de gordijnen sluiten en de was aan de lucht laten drogen in plaats van in de droger. Maar de waarheid is: de individuele burger draagt veel minder bij aan de klimaatcrisis dan grote industrie. Sinds eind jaren tachtig zijn slechts honderd bedrijven verantwoordelijk voor 70 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot, toonde The Guardian. Zo zijn we, al recyclend en fietsend, dichter bij de 1,5 graad opwarming dan ooit.
Klimaatschaduw
Laat wie het zich kan veroorloven vooral blijven ‘vergroenen’. Maar niet iedereen heeft de middelen en mentale ruimte om zich bezig te houden met elektrisch rijden, zonnepanelen of plantaardige zuivel. Ook een verhandelbaar CO2-budget voor burgers, zoals econoom Barbara Baarsma
opperde, legt de verantwoordelijkheid wéér bij het individu. Wat gaat dan wel werken?
Laat de overheid in actie komen, door eindelijk milieuschade te belasten – in plaats van de fossiele industrie en intensieve landbouw te blijven subsidiëren – met serieuze CO2-heffingen, accijns op kerosine en andere manieren waarop de vervuiler betaalt (al dan niet doorberekend aan de consument).
“
Je kunt veel doen voor het klimaat, als burger in plaats van consument
Uit onvrede over de term ‘klimaatvoetafdruk’ (ooit
bedacht door BP!) verzon de Amerikaanse journalist en schrijfster Emma Pattee een vollediger begrip: de
klimaatschaduw. Ze doelt op het totale effect van je grondstoffengebruik (die voetafdruk dus), hoeveel aandacht je het klimaat geeft én je keuzes als burger (hoe je stemt, wat voor werk je doet, waar je je geld stalt). Dat geheel is niet uit te drukken in kilo’s CO2, maar brengt iemands positieve of negatieve impact completer in beeld. Het voorkomt bovendien de zinloze ‘hypocrisiediscussie’ (mag Greta Thunberg nog ontbijten met een glas melk?!).
Zo bekeken kun je dus alsnog veel doen, als burger in plaats van consument: je stemgedrag aanpassen (zodat er bijvoorbeeld regelgeving komt over de vernietiging van ongebruikt voedsel, zoals in Frankrijk bestaat), eindelijk overstappen naar een groene bank, greenwashing zichtbaar proberen te maken. Dat betekent ook: als er een – vervuilend – bedrijf achter zo’n groene challenge zit, twee keer nadenken voordat je daaraan meedoet (helaas, Boskalis Beach Clean-up en #instockchallenge).
En wie toch nog iets op social media wil zetten, kan altijd meelopen met een klimaatprotest of zichzelf vastlijmen aan de trappen van ABN Amro of Vattenfall. Als je er het type voor bent natuurlijk, en je je er later niet voor zult schamen.
Dit artikel verscheen in september 2022 in OneWorld Magazine.
