‘Ecofascisme’: extreemrechts, groen en lenig

De Amerikaanse filosoof Michael E. Zimmerman definieerde ecofascisme in 1995 als ‘een beweging of een individu die de vernietiging van het milieu of klimaatverandering beschouwt als een bedreiging voor ‘de raciale integriteit van het volk’. Zo eenduidig als dat etiket klinkt, zo moeilijk is het om ecofascisme daadwerkelijk te duiden. De twee aanslagplegers in 2019 die zich zo noemden, waren een uitzondering op de regel: mensen claimen zelden zelf het label ‘ecofascist’.

Al sinds de Engelse econoom Thomas Robert Malthus in 1798 waarschuwde dat de aarde een ongeremde bevolkingsgroei niet aankan, klinken er geluiden dat de mensheid uitdunnen geen kwaad kan als dat de planeet ten goede komt. Dat leidde onder meer tot de Britse beslissing om niet in te grijpen tijdens de hongersnood in bezet Ierland, die van 1845 tot 1849 bijna een kwart van de Ierse bevolking doodde – er waren toch te veel Ieren, was de opvatting van de Britten. En de columnist van De Telegraaf die in april 2020 schreef dat het coronavirus een effectieve wijze was om ‘de zeis door het dorre hout van de samenleving’ te halen, volgde een vergelijkbare redenatie.

Filosoof Harriët Bergman promoveert aan de Universiteit van Antwerpen op de vraag hoe ‘witheid’ de reactie op klimaatverandering beïnvloedt. Zij ziet een verband tussen de angst om de bedreigde planeet en de oplossing die een deel van de (geprivilegieerde) witte bevolking daarvoor ziet. Bergman: “‘O nee, we gaan allemaal dood!’ leidt soms tot ‘niemand meer binnen die het erger kan maken: alle grenzen dicht!’” Kenmerkend is het wij-zijdenken, legt Bergman uit. “Ecofascisten zoeken geen gezamenlijke oplossing voor het klimaatprobleem, maar een die anderen buitensluit.”

In Nederland overheerst in rechts-extremistische kringen vooralsnog de ontkenning van klimaatverandering. ‘Er is geen klimaatcrisis’, stelt Forum voor Democratie op zijn website. Daardoor ziet Bergman hier nog niet zo veel ecofascisme, maar ze waarschuwt dat dat kan veranderen: “Er komt een moment dat ook Nederlandse rechts-extremisten de klimaatcrisis niet meer kunnen ontkennen. Dan kan ecofascisme de uitweg zijn.”

Hongarije geldt wereldwijd als voorbeeld voor extreemrechts. Sinds zijn aantreden in 2010 holde Orbán de democratie en vrijheid van meningsuiting in het land steeds verder uit, en zo maakte hij Hongarije tot een autocratie. Die neiging tot autoritarisme – de roep om een sterke man en een (tijdelijke) opheffing van de democratie om de (klimaat)crisis te lijf te gaan – is ook typerend voor het ecofascisme.

Door overlappingen van aspecten van het rechts-extremistisch ecologisme met spirituele New Age-stromingen, stonden er ineens hippies naast rechts-extremisten tijdens de protesten tegen de coronamaatregelen. En dat is precies het gevaar, zegt onderzoeker Lubarda. Volgens hem zijn jonge kiezers met een passie voor het milieu een mogelijke prooi voor rechts-extremistisch ecologisten. “Aanvankelijk verbergen ze hoezeer hun filosofie is gericht op uitsluiting.” Dat komt later pas, als jongeren al veel verder in de ideologie zijn meegetrokken.

Dat betekent niet dat natuurvoeding en yoga ineens verdacht zijn, haast ze zich te zeggen. “Ik heb zelf vanochtend nog yoga-oefeningen gedaan. Het wordt pas problematisch als je denkt dat je superieur bent ten opzichte van anderen.”

De verleiding te zoeken naar een zondebok is groot in een wereld die vergeven lijkt van angst: voor je gezondheid; voor de gevolgen van de klimaatverandering; voor een stijgende zeespiegel en voor de toekomst van de volgende generatie. Feit is dat totaal ongerepte natuur geen bereikbaar ideaal meer is, stelt Heidi Hart. Daarom is een gezond wantrouwen jegens bronnen die doen alsof dat wel zo is op zijn plek, denkt ze. ”De oplossing voor de klimaatverandering ligt niet in één idee of ideaal. Voor het milieuprobleem bestaan geen quick fixes.”

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in september 2022 in OneWorld Magazine.