Boren in de Waddenzee? ‘Overheid verkwanselt uniek erfgoed’

‘De vlam is gedoofd’, zei voormalig demissionair staatssecretaris van Mijnbouw Hans Vijlbrief (D66) in april dit jaar toen hij de gaskraan symbolisch dichtdraaide. Na bijna 65 jaar kwam er een einde aan de gaswinning uit het Groningenveld. Sinds 1 oktober is aardgaswinning in Groningen zelfs bij wet verboden. Maar daarmee is de gaswinning in Nederland nog lang niet ten einde. Want terwijl Vijlbrief de kraan dichtdraaide, was de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) alweer druk aan het lobbyen om een nieuw gasveld aan te mogen boren bij Ternaard, aan de Friese Waddenkust.

Het plan stamt al uit 2015 maar wacht nog op definitieve toestemming uit Den Haag; minister Sophie Hermans (VVD) van Klimaat en Groene Groei heeft beloofd voor het eind van het jaar een besluit te nemen. Intussen stuit het voornemen van de NAM op grote weerstand van burgers en natuurorganisaties, maar ook van het waterschap, het Staatstoezicht op de Mijnen en Unesco. De vrees is dat gaswinning in de Waddenzee het beschermde natuurgebied ernstig beschadigt, bovendien zijn er alternatieven voor gaswinning in de Waddenzee.

Het merendeel van de gasvelden in Nederland ligt niet onder land, maar onder de Noord- en Waddenzee. Om die reden staat er sinds 1986 bijvoorbeeld een offshore boorplatform van de NAM even ten noorden van Ameland. En ook vanaf de kust van Groningen en Friesland boort de NAM sinds 2006 naar gas onder het wad. Nu wil het bedrijf dus ook naar gas boren vanaf het Friese kustdorp Ternaard. Dat veld ligt bijna geheel onder de Waddenzee en is het grootste nog onaangeboorde gasveld in Nederland.

Dat gaat alleen niet zomaar, want de Waddenzee is een beschermd natuurgebied. Vanwege zijn rijke biodiversiteit en unieke droogvallende wadplaten is de zee niet alleen een beschermd Natura 2000-gebied, maar staat ze sinds 2009 zelfs op de Unesco-lijst met werelderfgoed. Op die lijst staan bijvoorbeeld ook delen van de Amazone in Brazilië en het Great Barrier Reef in Australië.

De huidige boortorens staan dan ook niet ín de Waddenzee, zegt Frank Petersen, mijnbouwexpert bij de milieubeschermingsorganisatie Waddenvereniging. “Dat mag niet. Wat wél mag, is een toren net achter de dijk in een weiland zetten en schuin naar beneden boren. Maar de gevolgen voor de natuur zijn precies hetzelfde.”

Nergens ter wereld zo’n gebied

Met die gevolgen doelt Petersen op een probleem dat we ook van Groningen kennen: bodemdaling. Terwijl de Waddenzee juist zo bijzonder is, omdat ze met eb grotendeels droog komt te liggen. Daalt de bodem, dan valt er steeds minder wad droog — en is er steeds minder ruimte voor de miljoenen vogels die met laagtij in het drooggevallen slib naar eten — denk aan kleine garnaaltjes en schelpdieren — zoeken.  “De zeebodem waar ze hun voedsel vandaan halen verdwijnt”, zegt Petersen, “bovendien spoelen door de hogere zeespiegel en extremer weer hun nesten weg.”

En de vogels niet alleen, zegt Jeanine Olsen, emeritus hoogleraar mariene biologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Onderzoek heeft laten zien dat sinds het begin van de gaswinning, het bodemslik fijner van korrel is geworden. We zien tegelijkertijd ook dat er steeds minder soorten in dat slik leven.” Dat klinkt misschien niet zo spannend, maar uiteindelijk zijn de gevolgen groot, zegt Olsen. Want als die beestjes verdwijnen krijg je gaten in het ‘voedselweb’ – het web van dieren die elkaar eten en die elkaar dus nodig hebben voor hun voortbestaan. “In het slechtste geval stort het hele ecosysteem in elkaar. En de Waddenzee is uniek, er is op de hele planeet geen gebied zoals dit. Er zijn enorm veel trekvogels van afhankelijk.”

Reden voor onder meer de Unesco om de afgelopen jaren meerdere bezorgde brieven naar Den Haag te sturen. Het boren naar olie en gas, zo waarschuwt de internationale instantie, is ‘niet compatibel met de status van Werelderfgoed’. Gaat de gaswinning door, dan is dat voor de Unesco mogelijk reden om de prestigieuze status van het gebied weer in te trekken. Dat zou een blamage zijn voor Nederland, zegt Petersen. “De regering wilde zelf heel graag dat de Waddenzee werelderfgoed werd. Het zou heel raar zijn als je dat verkwanselt.” De NAM bezweert ondertussen dat er weinig aan de hand is. ‘De uiteindelijke daling op het wad is zeer beperkt en wordt jaarlijks gemonitord’, zo schrijft het bedrijf. En, zo belooft de NAM, het ‘hand-aan-de-kraanprincipe’ zal gelden: als blijkt dat de bodem te hard daalt, dan gaat de gaskraan dicht.

Frank Petersen is sceptisch. “Ze doen alsof het je keukenkraan is: je draait hem dicht en alles stopt. Maar bij gaswinning kan de bodemdaling nog decennia doorgaan nadat je de kraan dichtdraait.” En de bodemdaling gering? Petersen: “Het is maar wat je gering noemt. Op Ameland zakte de bodem sinds het begin van de gaswinning in 1986 op sommige plekken al met 35 centimeter.” De NAM reageert desgevraagd dat “de bodemdaling op Ameland kleiner is gebleken dan in 1985 werd voorspeld”. Bovendien zijn volgens het gasbedrijf “alle effecten van de gaswinning in beeld” en is het hand-aan-de-kraanprincipe “al diverse keren beoordeeld en goedgekeurd door de Raad van State”.

Voorkomen dat het Wad ‘verdrinkt’

En dan hebben we het nog niet eens over de uitstoot van broeikasgassen door winning en verbranding van gas. Door die broeikasgassen verandert het klimaat en daardoor stijgt de zeespiegel en nemen weersextremen toe, wat ook weer invloed heeft op het wad. Zelfs als de wereld snel van fossiel afstapt, zal de zeespiegelstijging bij Nederland volgens de laatste berekeningen van het KNMI in 2100 zo’n 26 tot 73 centimeter zijn. Blijft de wereld veel CO₂ uitstoten, dan kan de stijging oplopen tot ongeveer 1,25 meter, genoeg om het wad te laten ‘verdrinken’. Voor Staatstoezicht op de Mijnen waren die nieuwste KNMI-schattingen reden om in maart een negatief oordeel te vellen over het Ternaard-project. “De enige manier” om te zorgen dat de wadden niet verdrinken, is volgens SodM “géén gas te winnen.”

Interessant genoeg voeren voorstanders van de gaswinning in Nederland, onder wie de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland en uiteraard de NAM, aan dat het juist vanwege het klimaat beter is om het gas in Nederland te winnen. Het voornaamste alternatief is immers vloeibaar methaan (zogeheten LNG) uit bijvoorbeeld Qatar of de VS. Bij het produceren en verschepen van LNG komt echter enorm veel extra CO₂, stikstof en methaan vrij ten opzichte van de gaswinning onder de Noordzee.

Maar deze ‘drugsdealer-verdediging’ (als wij het gas niet leveren, haalt de klant het wel ergens anders vandaan) is door rechters in klimaatrechtszaken in Australië en de VS de afgelopen jaren meermaals naar de prullenbak verwezen. Je kunt er niet zomaar van uitgaan dat dezelfde hoeveelheid fossiele brandstof ergens anders uit de grond zal worden gehaald, oordeelden zij.

Bovendien zijn er steeds meer alternatieven voorhanden om energie op te wekken. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne gebruikt Nederland grofweg een derde minder aardgas. En afgelopen september was voor het eerst meer dan de helft van de Nederlandse elektriciteit afkomstig van hernieuwbare bronnen. De belangrijkste reden voor die mijlpaal: de opkomst van wind op zee.

Die ontwikkeling kan de Waddenvereniging niet hard genoeg gaan. Al is ook die energiebron niet zonder risico’s, zegt Petersen. “Voor de windparken in de Noordzee ten noorden van Groningen, wilde het ministerie de kabels en verbindingen dwars door Schiermonnikoog leggen, dwars door één van de rijkste ecologische stukken van de Waddenzee.” Het leidde tot protest, waardoor de overheid nu kijkt of tunnels boren onder de Waddenzee een optie is, waar de kabels dan doorheen zouden lopen. Een project dat miljarden euro’s zou kosten, maar dat wel de natuur minder verstoort. Een andere mogelijkheid is volgens Petersen  een kabel in de monding van de Eems, maar dat is om diplomatieke redenen ingewikkeld: Nederland en Duitsland maken al honderden jaren ruzie over dat stukje water.

Toch is de Waddenvereniging een voorstander van de windparken, zegt Petersen. “Wij denken juist met alle partijen samen na waar je die kabels dan wel kunt neerleggen. Wat ons betreft komt die energie namelijk zo snel mogelijk uit niet-fossiele bronnen. Wij zeggen eigenlijk: kom maar op met die groene stroom. Nederland en Duitsland hebben allebei duurzame energie nodig en hebben nu de kans om samen die kabels aan te leggen op een manier die de minste schade aan de natuur veroorzaakt. Dan moet je dat ook doen.”