Het driehoekige drijvende bouwwerk was een baken in de Lagos lagune. Zo zichtbaar dat de voorbijrazende forenzen op de Third Mainland Bridge de huisjes op het water van sloppenwijk Makoko erachter niet meer konden negeren. Opgeleverd begin 2013, was de Drijvende School van de Nigeriaanse architect Kunlé Adeyemi in drie jaar tijd een icoon geworden. Niet alleen in Lagos, maar wereldwijd: journalisten uit alle windstreken schreven erover. CNN maakte een reportage, de Drijvende School haalde het Japan Architect World Yearbook en eind mei dit jaar won Adeyemi met zijn in Nederland gevestigde architectenbureau NLÉ de Zilveren Leeuw voor het ontwerp op de Biënnale in Venetië. Hij voer zelfs een nieuw exemplaar van de Drijvende School de Italiaanse stad binnen.
Maar nog geen week na de triomf in Venetië stortte de Drijvende School in Makoko bij een hevige regenbui in. Wat ging er eigenlijk mis, en welke lessen volgen daaruit? En wat ging er wel goed? Een reconstructie vanuit de Nigeriaanse miljoenenstad.
Te gevaarlijk
Om maar meteen met de deur in huis te vallen: de beroemde Drijvende School is nog geen vier maanden van zijn bestaan als zodanig in gebruik geweest. Pas eind vorig jaar, anderhalf jaar na oplevering, volgden de eerste leerlingen lessen in de op blauwe vaten drijvende constructie. Begin maart werden ze er weer afgeplukt omdat de schoolleiding de situatie te gevaarlijk achtte.
Elizabeth Awhawezun (10), in blauw-geel schooluniform, was een van die leerlingen. Zij vond het niet erg het gebouw weer te verlaten: “Als het waaide begon alles te schudden en was ik bang.” Klasgenoot Francis Kpengan (13) is evenmin rouwig om het verlaten van het gebouw: “Als het regende, werden onze schriften nat en moesten we beneden schuilen.”
De Drijvende School was bedoeld als uitbreiding van de Whanyinna School, een basisschool op het water die de Lagos Jacht Club een paar jaar eerder als liefdadigheidsproject had laten bouwen en die uit haar voegen barstte. Waarom werd de drijvende dependance dan zo lang niet gebruikt?
Schooldirecteur Noah Shemede, die architect Adeyemi in 2013 nog de hemel in prees vanwege de kansen die de Drijvende School bood voor het onderwijs in Makoko, zegt nu: “Vanaf het begin vonden de ouders het gebouw onveilig. Ze wilden hun kinderen er niet in hebben.” Waarom Shemede uiteindelijk toch met twee schoolklasjes naar het drijvende gebouw toog? “Omdat journalisten die langskwamen maar bleven vragen waarom er niet werd lesgegeven.”
Het bouwwerk functioneerde nauwelijks als school, maar werd door de mensen wel intensief gebruikt
Volgens ingewijden is dat maar een deel van het verhaal: Shemede had bij de oplevering van de school ook tafels, stoelen en ander materiaal verwacht, en toen dat niet geleverd werd, bekoelde zijn liefde voor het project.
Het bouwwerk functioneerde misschien nauwelijks als school, het werd wel intensief door de gemeenschap gebruikt als hangplek voor vissers en andere mannen uit de wijk, en als vergaderplaats voor de traditionele leiders. Vrouwen kwamen niet in het drijvende buurtontmoetingscentrum, zegt visverkoopster Janet Hungbo: “Ik legde er alleen aan met mijn gondel om vis te venten. Verder had je er als vrouw niets te zoeken.”
Klimaatverandering
De school, daar ging het wat betreft de financiers van het project niet per se om. Monika Umunna van de Heinrich Böll Stiftung in Lagos, die het vooronderzoek subsidieerde: “Het paste in ons programma over klimaatbestendig bouwen. Drijvend bouwen vonden we een goed idee voor het kwetsbare kustgebied. Het was bovendien een manier om de regering te laten zien hoe je sloppenwijken kunt verbeteren in plaats van de bewoners te verdrijven.”
Journalisten hadden weinig belangstelling voor ons masterplan, het ging ze alleen maar om die school
Die boodschap ging in de publiciteit al snel verloren. “Journalisten hadden weinig belangstelling voor ons grote masterplan voor Makoko. Het ging alleen nog maar om die school.” Was het maar nooit een school genoemd, verzucht de Böllmedewerkster: “Kunlé is een architect, geen projectmanager. Je kunt niet van hem verwachten dat hij een school gaat runnen.”
De financier van het bouwwerk was de UNDP, via het door de Japanse regering gefinancierde Africa Adaptation Programme. Zo’n 100.000 dollar doneerde de VNorganisatie aan het Drijvende Schoolproject, zegt Muyiwa Odele van de UNDP in de Nigeriaanse hoofdstad Abuja. “We zochten innovaties op gemeenschapsniveau over hoe je om kunt gaan met klimaatverandering. We waren zo enthousiast over Adeyemi’s project omdat het all inclusive was: stimulering van de lokale economie, bevordering van toerisme en betere onderwijskansen voor kinderen in Makoko.”
We zijn nooit teruggegaan naar Makoko om de school in functie te zien
Dat het gebouw amper als school werd gebruikt, wist de UNDPmedewerker niet. “Vanuit Abuja hebben wij daar geen zicht op. We zijn nooit teruggegaan naar Makoko om de school in functie te zien.” Hij is evengoed positief over de Drijvende School: “Als fysiek schoolgebouw is het project misschien mislukt, maar als innovatie blijft het overeind.
De vraag om een school kwam uit de gemeenschap zelf, zegt de Nigeriaanse architect Isi Etomi. Zij deed haar afstudeeronderzoek in Makoko en werkte in de sloppenwijk toen in 2011 een Amerikaanse beroemdheid die de wijk in het hart van de stad had bezocht, geld wilde steken in een liefdadigheidsproject aldaar. Schooldirecteur Noah Shemede wilde een uitbreiding van zijn schoolgebouw en vroeg Etomi om raad. Zij betrok Kunlé Adeyemi erbij als ontwerper, maar toen zijn bureau NLÉ kwam met een bouwbegroting waarvan driekwart bestond uit consultancykosten, inclusief businessclassvliegtickets voor de architect, hield de Amerikaanse ster het voor gezien. Adeyemi had inmiddels een luisterend oor van de UNDP en de Böll Stiftung en vond zijn fi nanciering daar.
De wegen van Etomi en Adeyemi scheidden zich hier ook. De twee architecten dachten te verschillend over de werkwijze, legt ze uit: “Kunlé wilde internationaal naam maken met het project. Maar Makoko is een kwetsbare gemeenschap en de overheid grijpt alles aan om de mensen te verdrijven. Zodra er iets fout gaat, breng je de hele gemeenschap in gevaar. Ik werk liever minder opvallend.”
Constructie
Los van het schoolaspect, wat is de waarde van het bouwwerk als innovatie? Het gebouw stortte immers drie jaar na de oplevering in. Nederlandse architect Robert van Kats was in de conceptfase betrokken bij het ontwerp, en leverde de experts die het ontwerp doorrekenden. Hij staat daar nog steeds honderd procent achter, maar is kritisch over de uitvoering. De experts die op vrijwilligersbasis meedachten, konden geen tijd besteden aan uitwerking van de details, en volgens Van Kats is vanuit die globale adviezen begonnen met bouwen: “Dat is proefondervindelijk bouwen. Daar neem je een enorm risico mee.”
Ook werd volgens hem het advies over de verankering van de constructie niet opgevolgd. Al bij de openingsceremonie op 2 maart 2013 voorspelde de Nederlandse drijfexpert die Van Kats had ingebracht dat de ankers het gebouw niet zouden houden. In de jaren daarna sloeg de Drijvende School inderdaad meermaals los van de verankering.
Is er wellicht beknibbeld op de uitvoering? We hadden het graag aan Kunlé Adeyemi gevraagd en hebben hem en zijn bureau NLÉ herhaaldelijk en via verschillende kanalen om een interview gevraagd, maar daarop werd niet ingegaan.
Wie Adeyemi en zijn Drijvende School te vuur en te zwaard verdedigt, is de Gha nese architect Joe OsaeAddo, voorzitter van de panAfrikaanse designercommunity ArchiAfrika. Hij is laaiend over de negatieve publiciteit die losbarstte sinds het gebouw in elkaar zakte. Volgens hem biedt het project inspiratie voor architectuurstudenten over de hele wereld: “Een Afrikaanse architect nam het initiatief om de leefomstandigheden van zijn mensen te verbeteren, dat is toch een fantastisch verhaal? Natuurlijk worden er fouten gemaakt in dat proces, maar daar kunnen we alleen van leren. De instorting is oud nieuws, want er ligt al een nieuwe, verbeterde versie te wachten in Venetië!”
Na de instorting haalden de sloppenwijkbewoners het oude exemplaar in Makoko vakkundig uit elkaar en hergebruikten het bouwmateriaal. De blauwe tonnen die de school deden drijven, dobberen in de voortuin van het paleis van baale Emmanuel Shemede, een van de traditioneel leiders van Makoko en een broer van de schooldirecteur. De bewoners hadden altijd hun twijfels over de stevigheid van de constructie, zegt hij. De teloorgang van de school bevestigde dat: “Wij weten het best hoe we moeten bouwen voor dit klimaat.”
Vriend en vijand weten één ding: de Drijvende School heeft Makoko wereldberoemd gemaakt
Dus hij zou faliekant tegen de bouw zijn van een nieuw exemplaar in de wijk? Shemede glimlacht, maar zegt niets. Waarom zou hij bezwaar hebben, lijkt die glimlach te zeggen.
De baale, een van de velen in Makoko, die slechts één van de gemeenschappen vertegenwoordigt, was samen met zijn broer het aanspreekpunt van de architect. Iedere bezoeker aan de Drijvende School placht een bezoekje te brengen aan deze traditioneel leider, en menigeen liet als dank geld bij hem achter. Wie zegt er nee tegen zo’n gratis inkomstenbron?
De Makokobewoners lijken ondanks alles trots op het driehoekige iconische gebouw dat hun wijk op de kaart zette, en waar mensen uit de hele wereld naar kwamen kijken. Vriend en vijand zijn het daarover eens: de Drijvende School maakte Makoko wereldberoemd. En daardoor niet meer zo makkelijk te ontruimen door een overheid, die altijd op zoek is naar Alocaties voor projectontwikkelaars.
