Hoe oké is ‘duurzame’ palmolie in de supermarkt?

Palmolie zit in pakweg de helft van alle handelswaar in de supermarkt. Het omstreden vet zorgt voor ontbossing en branden. Wat doen supermarkten om te garanderen dat er goede palmolie in hun biscuitjes zit?

Zo’n 1189 branden, een rookwolk ter grootte van West-Europa en een half miljoen mensen met infecties aan de luchtwegen. De bosbranden in Indonesië produceerden in drie weken meer CO₂ dan Duitsland op jaarbasis uitstoot. Een tiental burgers, vooral kinderen, bezweken aan de gevolgen. “Op Kalimantan liggen de babyapen door de dikke rook aan de beademingsapparatuur”, meldt journaliste Wilma van der Maten vanuit Indonesië. “Op het eiland Sumatra zijn de orang-oetans samen met de laatste neushoorns en tijgers die hier nog voorkomen voor het vuur op de vlucht geslagen.” De jaarlijkse branden zijn compleet uit de hand gelopen.

Onder vuur
Het lijkt een ver-van-je-bed-show. Toch zit je dichter bij het vuur dan je denkt. Indonesië legt de schuld voor de branden, aangestoken om vruchtbare landbouwgrond te krijgen, bij palmolieproducenten. “Het is opvallend dat de branden plaatsvinden in gebieden waar de expansiedrift voor palmolie de laatste jaren heeft toegeslagen”, reageert Anouk van Baalen van Milieudefensie. De olie uit de vrucht van de oliepalm zit in meer dan helft van alle levensmiddelen uit de supermarkt. In biscuitjes, liga’s, cakes, soepstengels, crackers, pindakaas en schoonmaakmiddelen. Met zo’n 11 tot 15 miljoen hectare aan palmolieplantages, een gebied van tweeënhalf keer Nederland, staat Indonesië op nummer één in de lijst van palmolie producerende landen. Het is ’s werelds meest verhandelde, plantaardige olie. In minder dan 20 jaar is de productie van palmolie wereldwijd verviervoudigd en opgelopen tot 51 miljoen ton per jaar. Vergeleken met andere plantaardige oliën is het goedkoop. Gezien de groeiende wereldbevolking en toenemende vraag naar alternatieve brandstoffen – men gebruikt het ook als biobrandstof – stijgt de verwachte vraag het komende decennium met nog 25 procent.

Zuivere olie
Palmolie is razend populair in de levensmiddelenindustrie. Kokosolie, geliefd bij vele foodies en health bloggers, heeft een andere uitwerking tijdens het bakken. Soja-, raapzaad- of zonnebloemolie zou per hectare vier tot tien keer minder opleveren. Palmolie is in die zin dus niet het slechtste jongetje van de klas. De palmolie-industrie biedt werkgelegenheid. Maar de arbeidsomstandigheden laten dikwijls te wensen over. Het Britse dagblad The Guardian meldt dat er elke twee minuten een bos ter grootte van een voetbalveld tegen de vlakte gaat vanwege de productie van palmolie. Er vindt landroof plaats en veengronden worden ontgonnen, met alle sociale en klimaatgevolgen van dien.

Om dit soort misstanden aan te pakken, zaten palmolieproducenten, overheden, financiers, maatschappelijke organisaties en voedingsconcerns ruim tien jaar geleden om de tafel om samen te werken. De Round Table on Sustainable Palm Oil (RSPO) werd in het leven geroepen, een vrijwillig initiatief waar ook de Nederlandse supermarkten bij aanschoven. Via RSPO zegde de Nederlandse supermarktbranche toe om enkel duurzame palmolie in te kopen voor huismerkproducten. Via het Green Palm-programma kunnen bedrijven certificaten inkopen voor gebruikte volumes. Ze kunnen ook fysieke olie inkopen. Via massabalans, waarbij gecertificeerde en niet-gecertificeerde palmolie worden gemengd, en via gesegregeerde palmolie, dat pure en ongemengd goede olie is.

Herkomst onbekend
Ahold, lid van RSPO en moederbedrijf van Albert Heijn, gebruikte in 2014 – 6.124 liter ruwe palmolie voor de productie van huismerkartikelen. Daarvan was dertien procent puur gecertificeerde RSPO-palmolie, 52 procent werd gemixt met reguliere palmolie, en 35 procent werd ingekocht via certificaten. “We verwachten dat het fysieke deel toeneemt en het aandeel via certificaten afneemt in de toekomst”, licht een specialist duurzame productie bij Ahold toe. Superunie, de inkooporganisatie achter onder meer Plus, Spar, Coop en nog tien andere supermarkten, gebruikte afgelopen jaar zo’n 2.637 liter RSPO-palmolie voor de eigen merken.

Specifieke cijfers kunnen ze niet laten zien, we geloven ze op hun blauwe ogen. Het bedrijf zegt dat zo’n tien procent via certificaten komt, 80 procent via massabalans wordt ingekocht en tien procent gesegregeerde olie betreft. “Massabalans is de grootste stap om de keten te verduurzamen”, zegt Eline Poels, coördinator duurzame handel bij Superunie. Waar de palmolie precies vandaan komt, weet noch Superunie noch Ahold. Beide schatten dat het leeuwendeel afkomstig is uit de voornaamste productielanden Indonesië en Maleisië. Nog geen druppel palmolie is echter traceerbaar tot aan molen of plantage. En daar zit nu juist het probleem, vindt Milieudefensie. “Traceerbaarheid zorgt ervoor dat wanneer een palmolieproducent herhaaldelijk wetten overtreedt en duurzaamheidseisen aan zijn laars lapt, die kan worden uitgesloten van de productieketen”, zegt Van Baalen.

Druppel op een gloeiende plaat
De milieuorganisatie is zeer kritisch over het effect van de Ronde Tafel. “Na ruim tien jaar zien we, ook in RSPO-gecertificeerde plantages problemen zoals landroof, ontbossing en het ontginnen van veengronden”, aldus Van Baalen. “RSPO werkt niet.” RSPO meldt dat zij in 2013 hun criteria hebben aangescherpt. Uit een rapport van Milieudefensie uit 2013 blijkt dat na een klacht bij de RSPO de palmolieproducent Bumitama Agri, die levert aan een van ’s werelds grootste palmoliehandelaren Wilmar International en gefinancierd wordt door onder meer de Rabobank, zich schuldig maakte aan illegale ontbossing. Satellietbeelden toonden het bewijs. “RSPO beschermt niet alle bossen”, voegt Nora van der Hoeven van Greenpeace toe. “RSPO hanteert een klachtenmechanisme, maar dat werkt enorm traag. In de tussentijd verdwijnen hele bossen, dan heeft het indienen van een klacht weinig zin”, aldus Van Baalen. 

“Nederlandse bedrijven hangen te veel aan RSPO.” Volgens Van der Hoeven moeten supermarkten een eigen anti-ontbossingsbeleid en stappenplan hanteren. Greenpeace pleit voor een handelsverbod in palmolie waarvoor ontbost is. “Supermarkten kunnen daar een belangrijke rol in spelen.”

Het mag RSPO dan aan slagkracht ontbreken, met meer dan 2100 leden is het orgaan niet meer te negeren. Het Wereld Natuur Fonds ziet de uitdagingen dan ook vooral binnen RSPO: “We sporen supermarkten aan om meer gesegregeerde RSPO palmolie te gebruiken voor hun producten in plaats van gemengde palmolie of certificaten”, aldus Sandra Mulder van WNF. “Ook het investeren in kleine boeren is iets waar supermarkten aan kunnen meewerken.”

Tot de laatste drup
Biologische palmolie is tot aan de bron traceerbaar. Tijdens het transport moet de bio-olie gescheiden worden van de reguliere, en dat maakt de olie iets duurder. Maar hoe meer vraag er is, hoe goedkoper dat systeem uiteindelijk wordt. Vanuit die optiek is het interessant als supermarkten – net als voedingsconcern Mondelez – inzetten op traceerbaarheid. Overigens zou de certificering niet zoals bij RSPO nu het geval is vanaf de molen, maar al bij boeren en plantageeigenaren moeten starten. Volgens RSPO is deze fysieke traceerbaarheid logistiek erg complex en duur.

Supermarkten springen overigens nog geen gat in de lucht. Superunie zegt ook dat zo’n traceerbaarheidssysteem duur is. Ahold zegt te vertrouwen op de robuustheid van RSPO. Zij richten zich eerst op RSPO Next, een aanvulling op de bestaande richtlijnen om onder meer ontbossingen en branden tegen te gaan. Van Baalen: “Als je niet weet waar de palmolie vandaan komt, wat is een RSPO of anti-ontbossingsbeleid dan waard? Dan is het gewoon green washing.”