Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
De eerste hittegolf van 2020, en de vijfde in twee jaar, is een feit. Van 5 tot en met 17 augustus steeg de temperatuur boven de 25 graden uit, en probeerden Nederlanders massaal verkoeling te zoeken door naar het strand te gaan, een (opblaas)zwembad in de tuin te zetten, of de koude douche open te draaien. Drinkwaterleverancier Vitens riep op tot spaarzaamheid, want met ons verspillende gedrag zouden we binnen de kortste keren zonder water kunnen komen te zitten.
Het is niet voor het eerst dat het waterleidingnet in moeilijkheden kwam: in juli 2018 liet de Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) ook al weten dat het water in Nederland schaarser zal worden door oplopende temperaturen. Er was toen al sprake van ‘piekbelasting’: op de momenten dat iedereen gebruikmaakt van de kraan of de douche, neemt de waterdruk in de leidingen af. Verandert er niets, dan kan het dus zomaar zijn dat de straal op een gegeven moment droogvalt.
“Hoe kan een land als Nederland überhaupt met droogte kampen?
Hoewel drinkwaterleveranciers een leveringsplicht hebben, en daarom burgers te allen tijde van water moeten voorzien, werd er een beroep gedaan op de verantwoordelijkheid van de burger om minder water te verbruiken. Maar kunnen we burgers wel verantwoordelijk houden? Of anticiperen drinkwaterleveranciers onvoldoende op hete zomers?
Ondanks al die aandacht voor het waterverbruik van burgers dient zich ook de vraag aan: hoe kan een land als Nederland, dat wereldwijd om zijn omgang met water wordt geprezen, überhaupt droog komen te staan? Hoe kon het dat we tijdens de vijfde hittegolf in twee jaar tijd toch onvoldoende voorbereid bleken op droogte enerzijds en hoge waterbelasting anderzijds?
Hoe komen we aan ons drinkwater?
Het Nederlandse watersysteem is een ingewikkeld samenspel van veel verschillende instanties. Vanuit het Watermanagementcentrum Nederland werkt Rijkswaterstaat nauw samen met meteorologisch instituut KNMI, de Unie van Waterschappen, provincies, veiligheidsregio’s en kennisinstituten. De drinkwaterleveranciers zorgen er uiteindelijk voor dat er drinkwater uit onze kranen komt. Dat zijn er in Nederland in totaal tien, waarvan Vitens het grootste gebied en de meeste huishoudens (5,8 miljoen huishoudens verspreid over vijf provincies: Overijssel, Gelderland, Friesland, Utrecht en Flevoland) van drinkwater voorziet.
“Grote hoeveelheden water verplaatsen over lange afstanden is duur
Ons drinkwater is zoetwater, dat voor 60 procent uit de grond wordt onttrokken. Daarvoor pompen pompsystemen tientallen meters onder de grond het water naar boven. De overige 40 procent van het drinkwater wordt gewonnen uit oppervlaktewater, bijvoorbeeld uit meren en rivieren zoals het IJsselmeer en de Maas. Voor welke methode leveranciers kiezen, is afhankelijk van de locatie, zegt Niko Wanders, hydroloog aan de Universiteit van Utrecht. “Grote hoeveelheden water verplaatsen over lange afstanden is relatief duur.”
Zo haalt drinkwaterleverancier Evides, die onder andere in Zeeland levert, water uit de Maas en uit de duinen in plaats van uit grondwater. Het grondwater in Zeeland heeft namelijk een hoger zoutgehalte, waardoor het effectiever is om drinkwater onder andere uit duinen te onttrekken. Drinkwaterbedrijven maken bovendien gebruik van de duinbodem als een natuurlijk filter voor rivierwater. Wanders: “Door die filtering wordt veel vervuiling al uit het water gehaald, en zijn er dus minder zuiveringsstappen nodig om er veilig drinkwater van te maken.”
“In sommige zwembaden voor in de tuin kan wel 4000 liter water, daar doet een gemiddelde persoon veertig dagen mee
Vitens, dat drinkwater levert in het noorden en oosten van Nederland, vertrouwt wel voornamelijk op grondwater. Anders dan grondwater dat wordt gewonnen langs de kust, is het water in die provincies namelijk minder zout. Zodra het grondwater gewonnen en gezuiverd is, wordt het in grote waterreservoirs opgeslagen. Deze voorraad is normaliter voldoende voor alledaags gebruik. “Maar doordat het langer heet is en meer mensen hun zomervakantie in Nederland doorbrengen, is er dit jaar een disbalans ontstaan”, zegt Vitens-woordvoerder Cornelis Vlot.
Hoe kan waterschaarste ontstaan?
Zeker de afgelopen tijd was ons watergebruik allesbehalve alledaags. Terwijl op een normale dag klanten van Vitens ongeveer 1 miljard liter water verbruiken, was dat nu 1,4 miljard liter. De buitengewone belasting van het net werd veroorzaakt door de hittegolf in combinatie met het feit dat veel Nederlanders, vanwege de coronamaatregelen, vakantie in eigen land vierden. Hydroloog Wanders: “Met het warme weer stappen mensen al snel twee keer onder de douche, of zetten een zwembad in de tuin op. Een klein badje heeft niet zoveel impact, maar een groter zwembad kan wel 4000 liter water verbruiken. Daarmee doet een gemiddeld persoon normaliter veertig dagen.”
“De watervraag in Nederland zal voorlopig niet afnemen
De watervraag in Nederland zal voorlopig niet afnemen, denkt Wanders. Daar sluit woordvoerder Vlot van Vitens zich bij aan. Weersextremen komen steeds vaker voor, zegt hij. “Door het jaar heen is er meer neerslag, met name hoosbuien, terwijl er in de zomer vaker hetere periodes plaatsvinden.” Vlot legt uit dat Nederland momenteel nog niet in staat is om water langer vast te houden, of meer water te produceren.
“De infrastructuur van drinkwaterbedrijven is niet ingericht op de piekbelasting van de afgelopen zomers”, zegt ecohydroloog Flip Witte, die de enorme piekvraag op Terschelling (5000 bewoners in 2019) tijdens Oerol (50.000 bezoekers datzelfde jaar) als voorbeeld noemt. Witte is als ecohydroloog gespecialiseerd in de relatie tussen klimaat, water en natuur. Hij vertelt dat de periodes van droogte niet alleen zorgen voor hogere belasting van het drinkwaternet, maar ook nadelig zijn voor de natuur: “Afgelopen februari moest er bijvoorbeeld water worden afgevoerd, omdat er een overschot dreigde en landbouwgrond onder water zou komen te staan. Maar in maart gingen de beregeningsinstallaties alweer aan om het land te besproeien. Daar maak ik me zorgen over, want deze installaties onttrekken water uit een al uitdrogende bodem en verergeren de droogte.”
Deltaplan Zoetwater
Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat stelt jaarlijks het Deltaplan Zoetwater op, waarin maatregelen op het gebied van waterveiligheid en zoetwatervoorziening staan. In het plan is te lezen dat Nederland ‘klimaatbestending en waterrobuust’ wordt ingericht. Maatregelen die op termijn getroffen zullen worden, zijn het tijdelijk opslaan van water en het zuiniger omgaan met water ‘op nationaal niveau’. Rivieren zouden verbreed kunnen worden, en regenwater hergebruikt. Zo wordt regenwater momenteel grotendeels afgevoerd naar het riool, terwijl het ook gebruikt zou kunnen worden in de landbouw. Al deze aanpassingen kosten tijd.
Drinkwaterschaarste: wat doen drinkwaterbedrijven?
Vitens roept Nederlanders op om minder water te verbruiken tijdens de hitte, zodat de druk in de leidingen niet zo laag komt te staan dat er straks helemaal geen water meer uit de kraan komt. “Na die publieke waarschuwing voor de provincies waarin wij leveren, is het waterverbruik enigszins gedaald”, vertelt woordvoerder Vlot. Maar wat doet het bedrijf om waterschaarste in de toekomst te voorkomen? Dat blijkt nog niet zo eenvoudig.
“Vitens zit in een spagaat: het heeft een leveringsplicht, maar mag niet te veel water uit de bodem halen
Volgens Vlot bevindt drinkwaterleverancier Vitens zich namelijk in een spagaat: het bedrijf heeft rekening te houden met de jaarlijkse hoeveelheid water die gewonnen mag worden uit Nederlandse bodem. Vitens heeft vergunningen voor het onttrekken van water, maar kan niet méér water onttrekken dan goed is voor de grond en de natuur. Meer waterwinning dan aanbevolen is, gaat ten koste van de biodiversiteit, die juist in waterwingebieden doorgaans erg hoog is. Tegelijkertijd heeft het bedrijf wel de verplichting om te leveren. De afgelopen jaren heeft Vitens op sommige plekken daarom meer water opgepompt dat wettelijk is toegestaan.
Om in de toekomst aan de watervraag te blijven voldoen, is Vitens flink aan het investeren in zijn systeem, legt Vlot uit. “Tot 2018 investeerde Vitens ongeveer 100 miljoen op jaarbasis. Dat investeringsbudget is sinds 2018 verhoogd tot 200 miljoen op jaarbasis tot en met 2024”. Vitens zet in op efficiëntere technieken voor het oppompen, zuiveren en verdelen van water, en investeert in het uitbreiden van de capaciteit op bestaande locaties, zoals het vergroten van waterreservoirs.
Ook zoekt Vitens naar nieuwe bronnen voor waterwinning, maar dit is niet eenvoudig, zegt het bedrijf. Hydroloog Wanders beaamt dit: “Een nieuwe winlocatie heeft veel invloed op het omringende gebied. Er moet rekening gehouden worden met boeren, industrie en natuur. Zo leven er bijvoorbeeld zogeheten rodelijstsoorten: aanwezige dieren- en plantensoorten in waterwingebieden die bedreigd zijn.” Een andere manier om aan de watervraag te voldoen, is het gebruik van oppervlaktewater. Vitens sluit niet uit dit in de toekomst, ondanks de ingewikkelde zuiveringstechnieken, te gaan gebruiken om burgers te kunnen blijven voorzien van goed drinkwater.
“Als het op drinkwater aankomt, blijven consumenten de grote verbruikers
Innovatie lijkt het sleutelwoord. Ecohydroloog Witte vertelt bijvoorbeeld over experimenten met het gebruik van regenwater voor toiletten. Want waarom zouden we in tijden van schaarste nog altijd onze wc’s doortrekken met waardevol drinkwater? Beide (eco)hydrologen relativeren dat enthousiasme wel. Wanders: “Voor zoiets moet je extra leidingen aanleggen, en dat kost tijd.”
De experts begrijpen dus dat er op het moment een beroep wordt gedaan op consumenten om zuiniger aan te doen. Witte voelt voor het tijdelijk invoeren van een verbod op het gebruik van leidingwater voor het sproeien van je tuin of het wassen van je auto, als de situatie daarom vraagt. En de industrie en boeren dan? Wanders: “De industrie en de boeren gebruiken voornamelijk oppervlaktewater, dus als het op drinkwater aankomt, blijven consumenten de grote verbruikers. Het herinrichten van het watersysteem in Nederland kost simpelweg veel tijd.”
