Hoogleraar Joyeeta Gupta: ‘Ik wil een klimaat­recht­vaardige grondwet voor de wereld’

Tot een paar jaar terug was ‘rechtvaardigheid’ een non-onderwerp binnen de klimaatwereld. “Als ik twintig of dertig jaar geleden over rechtvaardigheid begon, hoorde ik dat dat te normatief was”, vertelt Joyeeta Gupta (59), hoogleraar Milieu en ontwikkeling van het mondiale Zuiden aan de Universiteit van Amsterdam. “Als wetenschapper grijp ik iedere gelegenheid aan om over klimaatrechtvaardigheid te spreken.”

Ze vertelt haar verhaal met grote urgentie in haar stem. Voorafgaand aan het interview heeft ze een lijstje opgesteld met punten die ze aan bod wil laten komen. In Nederland werkte ze bij het ministerie van VROM als consultant. Ze was verbonden aan de VU en het Delft Instituut for Water Education, nam als wetenschapper deel aan het VN-milieuprogramma IPCC, The Earth Commission, en werkt nu aan de UvA en de Global Commission on the Economics of Water. Door haar enorme kennis meandert ze tijdens het videogesprek langs allerlei ervaringen en verhalen, om telkens weer terug te komen op haar hoofdpunten. Want die zijn belangrijk.

Klimaatrechtvaardige grondwet

Vrijwel al haar onderzoek gaat direct of indirect over klimaatrechtvaardigheid: de verdeling van basisbehoeften en grondstoffen, lasten en kosten. Dat ze begin juni dit jaar de zeer prestigieuze Spinozapremie toegekend kreeg, laat zien dat er eindelijk meer aandacht voor is. “Ook heeft tijdschrift Nature niet alleen ons Earth Commission-artikel gepubliceerd maar ook een editorial over het belang van milieurechtvaardigheid. Dat is echt een unicum, zij plaatsen niet zo snel artikelen over ‘sociale’ onderwerpen.”

Een interviewafspraak krijgen met Gupta is niet eenvoudig, ze heeft het razend druk. Twee weken na dit gesprek moet ze een voorstel indienen hoe ze de 1,5 miljoen euro van de Spinozapremie wil besteden. “Ik wil een soort multidisciplinair justice lab inrichten, empirisch bewijs verzamelen over hoe rechtvaardigheid eruitziet, hoe we het meetbaar kunnen maken. Pas als je het concreet maakt, kun je ermee werken. Dat moet uiteindelijk resulteren in een mondiale grondwet. Het zou heel mooi zijn als we met elkaar kunnen afspreken: dit zijn onze principes, daar leven we naar, daar mag een rechter ons over op de vingers tikken. Geen schade toebrengen aan een ander, toegang hebben tot basisbehoeften. En ik wil dat zo concreet mogelijk maken: mensen hebben recht op zoveel liter schoon water, op zoveel CO2-uitstoot.”

Interview gaat verder onder het kader.

Gesteggel over aantal graden

Gupta vindt het onbegrijpelijk dat het zo lang heeft geduurd om tot klimaatdoelstellingen te komen. “Eind jaren 80 werd duidelijk dat de opwarming van de aarde een probleem zou worden, toen werd ook het IPCC opgericht door de Verenigde Naties. Toch duurde het tot 2015 tot er in het Klimaatakkoord van Parijs tot doel werd gesteld om de opwarming te beperken tot 2 graden, indien mogelijk 1,5 graad. Ondertussen gingen we gewoon door met uitstoten en is zelfs 2 graden inmiddels vrij onrealistisch. Hoe later je begint, hoe moeilijker en duurder de maatregelen zijn die je als maatschappij moet inzetten.”

Minstens zo erg vindt Gupta dat er al die tijd nauwelijks aandacht is geweest voor wat die opwarming concreet betekent voor mensen wereldwijd. “Terwijl we steggelen over 1,5 of 2 graden opwarming realiseren we ons te weinig dat ook 1 graad opwarming al grote consequenties heeft voor tientallen miljoenen mensen, door droogte en overstromingen.” Het blijft veel te vaag, vindt ze. “In IPCC-rapporten wordt bijvoorbeeld met verschillende kleuren de ernst van scenario’s aangegeven. Oranje betekent dat het wel slecht is voor bepaalde delen van de wereld, maar niet voor iedereen. Dan heb je de neiging te denken: oké, nou dat valt dan nog wel mee. Terwijl die kleur betekent dat sommige landen met grote problemen te maken krijgen. Ik vind dat echt heel erg. Nee, het is niet acceptabel of rechtvaardig, 2 graden opwarming niet, 1,5 graad niet. Pas in 2022 heeft de IPCC het aangedurfd om te zeggen wat die consequenties concreet inhouden, dat hele eilanden onder water komen te staan.”

Al in 2000 wilde Gupta het gevaar concreet maken. “Ik werkte aan de VU en schreef een onderzoeksvoorstel voor een mondiaal, multidisciplinair project, om de gevaren in kaart te brengen. Ik kreeg geld voor een project in Nederland, maar het mondiale project werd afgewezen door verschillende financiers. Als de politiek het niet belangrijk vindt, dan kun je het ook niet inzichtelijk maken. In de comfort van ons huis hier in het Noorden kunnen we denken: ach ja. Maar als je je huis verliest, je land verliest, dan ga je heel anders denken over wat gevaarlijk is.”

Interview gaat verder na de foto.

Niet verantwoordelijk gesteld

Joyeeta Gupta is zelf geboren in 1964 in Delhi, India, studeerde eerst economie in Delhi en daarna rechten aan de Universiteit van Gujarat, en liep stage bij een ngo die onderzoek deed naar een grote giframp in Bhopal in 1984. Union Carbide, een grotendeels Amerikaanse multinational die in India pesticiden produceerde, had om geld te besparen allerlei veiligheidsregels niet gevolgd. Hierdoor kon water het systeem binnendringen, wat een kettingreactie in gang zette waardoor zeer giftige gassen in de buitenlucht terechtkwamen. Duizenden mensen stierven, honderdduizenden werden ernstig ziek. Gupta werd zich toen voor het eerst bewust van de grote ongelijkheid tussen het mondiale Noorden en Zuiden. “Zo’n multinational maakt in India zoveel mogelijk winst en neemt dat geld vervolgens mee terug naar de VS. Ondertussen liggen alle risico’s bij mensen en de natuur in India.”

Ze kreeg een beurs om rechten te studeren aan Harvard University en kwam daarna in Nederland terecht, waar ze als consultant van Resource Analysis ging werken bij het voormalige ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM). Haar achtergrond in de rechten klinkt door in haar verhaal. “In nationaal en internationaal recht, net als in alle wereldreligies, is een belangrijk principe dat je een ander geen schade mag toebrengen. Terwijl we wisten wat de gevaren zijn, zijn we gewoon doorgegaan met CO2 uitstoten. Ondertussen denken we dat we nooit verantwoordelijk zullen worden gesteld voor ons gedrag. Dat is eigenlijk heel bizar. Er zijn legio economische studies gedaan naar de kosten van de energietransitie, maar daarin worden de kosten die landen in het Zuiden hebben door klimaatverandering niet meegenomen.”

Want de landen die het meeste last hebben daarvan liggen voor een groot deel in het mondiale Zuiden. “Door de jarenlange uitstoot van voornamelijk het Noorden, krijgt het Zuiden nu te maken met natuurrampen als overstromingen en extreme droogte. En ze moeten ook nog eens zelf opdraaien voor de kosten om de schade te herstellen en adaptatiemaatregelen te nemen, zoals systemen om de zeespiegelstijging op te vangen. Kleine eilandstaten kunnen dat helemaal niet. Zo bestaan de Malediven uit bijna 1200 kleine, platte eilandjes. Bij een zeespiegelstijging van een meter verdwijnen die gewoon, met alles daarop: huizen, scholen, hotels. Ophogen door sand mining helpt tot op zekere hoogte, maar kost veel geld.

Door de hogere temperaturen zullen delen van de wereld onbewoonbaar worden. “Vijfduizend jaar hebben ze in Afrika en Azië hun eigen voedsel verbouwd. Door hitte en droogte wordt steeds meer land onvruchtbaar. Naast alle andere kosten moeten ze dus ook nog op grote schaal voedsel gaan importeren. En dan roepen wij dat we onze landbouwsector moeten beschermen. Dat is voor mij niet aanvaardbaar.” Ze zegt het met verheven stem.

Gupta’s moeder woont net buiten Delhi, vertelt ze. “Op sommige dagen wordt het daar zo warm dat het onmogelijk is om op straat te lopen. Op een gegeven moment kan je lichaam de hitte er niet meer uitzweten en ga je gewoon dood. Je moet mensen ergens anders gaan huisvesten, wat weer allerlei logistieke en financiële problemen oplevert.”

In een tang

Dus we moeten aan de slag. Maar hoe? Op elk niveau van dit verhaal komt het gebrek aan rechtvaardigheid om de hoek kijken. Zo zit op dit moment zo’n tweederde van de fossiele brandstoffen in het mondiale Zuiden in de grond. “Onze grondstoffen hebben ons in het Noorden enorm rijk gemaakt en nu zouden landen in het Zuiden veel van hun fossiele grondstoffen niet meer mogen gebruiken. Dat kan je eigenlijk niet van ze vragen. Helemaal niet als je zelf nog maar nauwelijks de rem zet op je eigen uitstoot.”

Het Noorden heeft al die jaren ook enorm geïnvesteerd in de fossiele brandstofindustrie in het Zuiden. “Omdat er in het Noorden veel kennis en middelen zijn om die stoffen uit de grond te halen, zijn er grote economische belangen om het Zuiden afhankelijk te houden daarvan. Als je mensen in staat stelt om zelf hun energie op te wekken, met zonnepanelen bijvoorbeeld, dan verliest de energiesector de mogelijkheid om nog meer geld te verdienen. De zon is er namelijk gewoon, die is van niemand.”

Zo houdt het Noorden het Zuiden op allerlei niveaus in een tang. En ondertussen richten democratische regeringen en bedrijven zich allemaal op de korte termijn. “Er zou een Ministerie voor de Toekomst moeten zijn”, fantaseert Gupta, “die het grotere plaatje overziet; zowel wereldwijd als in de tijd.”

Grondwet voor de wereld

Dat grotere plaatje komt ook terug in haar Spinozapremieproject: een mondiale grondwet. De natuur heeft daarin meer rechten.Contractrecht van bedrijven gaat op dit moment vaak boven het recht op behoud van natuur of veilige woonomstandigheden. “Als een bedrijf een contract sluit met een land om bepaalde grondstoffen te delven, en je wilt ervoor gaan liggen vanuit milieuoogpunt, dan heeft zo’n bedrijf recht op compensatie voor verloren inkomsten, wat flink in de papieren kan gaan lopen. In de ideale wereld kan een rechter landen of bedrijven ter verantwoording roepen: dit is niet in lijn met onze universele grondwet, daarom wordt dit contract ontbonden.”

Alle landen ter wereld op één lijn krijgen lijkt onmogelijk. Maar Gupta wil optimistisch blijven. “Het is individuele landen ook gelukt om een grondwet te formuleren. Dat gebeurt vaak na grote maatschappelijke onrust, een revolutie: de Franse, de Amerikaanse. In India kwam er een nationale grondwet nadat de Engelse kolonisator verdween. Dat werd ook jarenlang voor onmogelijk gehouden. En opeens is het zover. Als we op een dag wakker worden en de wereld is er klaar voor, dan wil ik de tekst voor zo’n grondwet klaar hebben liggen voor gebruik bij onderhandeling tussen landen.”