‘Ik geef oren aan wie niet wil luisteren’

In haar theatrale installatie laat Carneiro da Cunha hun stemmen horen. Op 7 en 8 juni staat de actrice op het Holland Festival met deze voorstelling, waarin ze soms met een projector op haar hoofd, dan weer met geluidsboxen met ledverlichting voor haar buik de beelden en geluiden projecteert uit het getroffen gebied, van het stromende water en de stemmen van de verdreven inwoners tot het gehamer van de bouw van de dam.

“Ik was me er zelf aanvankelijk niet van bewust, omdat er ze er niet over sprak, maar mijn oma kwam uit Pará. Zij voedde me op, omdat mijn ouders beiden werkten. Later realiseerde ik me pas dat ik terugkeerde naar het land van mijn grootmoeder. Ik was er al eens geweest voor onderzoek naar de rol van vrouwen in de guerrilla-oorlog in het stroomgebied van de Araguia-rivier tegen het militaire regime, eind jaren 70. Mijn theaterstuk daarover stond al op de planken toen ik een artikel las over de rampzalige gevolgen van de Belo Monte stuwdam. Toen realiseerde ik me dat dit project de rivieren zou volgen. De Xingu-rivier die ten westen van de Araguia stroomt zou de volgende rivier zijn. Hierna is de Tapajós aan de beurt, die daar weer ten westen van loopt en die wordt vervuild door illegale goudwinning. In 2016 ging ik voor het eerst naar Altamira.”

Hoe was het om daar te werken als stadse, witte vrouw?

“Ik maakte dezelfde reis als de jonge vrouwen uit de stad die zich destijds aansloten bij de guerrilla: ze wisten niets over overleven in het woud en moesten alles leren van de lokale mensen. De bevolking rondom de rivier is een mix van Inheemse mensen, Afro-Brazilianen en boeren verdreven uit andere gebieden. Ik ging er niet heen als expert, maar om naar hen te luisteren. Daarom werk ik ook niet alleen, maar laat ik me leiden door een gids en co-creator, altijd een vrouw. In Altamira was dat Raimunda Gomes da Silva, een lokale activiste. Het is een voorrecht om naar haar te mogen luisteren, van haar kennis en ervaring kan ik zo veel leren, er gaat zo’n kracht vanuit. Zij heeft mij ook leren luisteren naar de rivier, gewoon door aan de oever te zitten, stil te zijn en de verbintenis te voelen. Dan begrijp je dat je een rivier niet kunt indammen of afgraven, dat water gemaakt is om vrij te stromen.”

Is het een oplossing om de natuur ook rechten toe te kennen, zodat een rivier als de Xingu niet zomaar kan worden ingedamd?

“Dat is een complexe discussie. De wereld verkeert in een noodtoestand en alle middelen om daaraan iets te doen, zijn van belang. Dat kan door kunst zijn of spiritualiteit, maar ook via het recht. Het zou mooi zijn als er zoiets als rechten voor de rivier zouden komen, maar daarop moet je je ook niet blind staren. Mijn gids Raimunda zal je vertellen dat zij als Braziliaans burger officieel allerlei rechten heeft op nationaal en internationaal niveau, maar dat die rechten in de praktijk worden genegeerd, dat zij evengoed van haar land is verdreven en dat zij wordt gemarginaliseerd. Rechten hebben op papier betekent nog niet dat ze worden afgedwongen.”

“Ik ben natuurlijk geen sjamaan, ik kan geen spirituele reizen maken. Maar ik kan wel de instrumenten die ik tot mijn beschikking heb gebruiken om het publiek mee te nemen op reis. Daarvoor gebruik ik de technologie. Het gaat daar op het podium niet om mij, maar om de Xingu-rivier en alles en iedereen eromheen. Ik pretendeer niet ze een stem te geven: een stem hebben ze allemaal. Ze hebben geschreeuwd en gezongen en aangeklaagd. Maar weinigen hebben het gehoord. Wat ik doe is oren geven aan wie niet heeft geluisterd.”

“Een van de mooie dingen van het leven is dat je jezelf kunt veranderen. Ik kom uit een witte middenklassefamilie in Rio de Janeiro en deed zoals iedereen: ging naar een privéschool en studeerde aan de universiteit bedrijfskunde. Maar eenmaal aan het werk, wist ik dat mijn leven een richting nam die ik niet wilde. Een vriend nam me mee naar een acteerworkshop en toen wist ik: ik zou actrice worden. Dus werd mijn ideaal een rol in een soap, want in Brazilië zijn telenovelas ontzettend belangrijk. Maar toen ik dat eenmaal bereikt had, was er weer een stemmetje dat zei: wat als de telefoon nu gaat om je te vragen voor je droomproject, wat zou dat dan zijn? Dat was niet een rolletje in een soap. Dus besloot ik in plaats van erop wachten, dat ik dat project zelf zou laten gebeuren.”

“Sinds president Bolsonaro aan de macht kwam is alle steun die de overheid bood voor kunst en kunstenaars verdwenen. Subsidies voor kunst zijn grotendeels verdwenen en hij schafte zelfs het ministerie van Cultuur af. Terwijl anderzijds de urgentie voor kunst en activisme nog nooit zo groot is geweest als nu, nu Brazilië in crisis verkeert door een overheid die alles vernietigt, van de natuur tot de mensen. Vergeet niet 600.000 Brazilianen stierven aan Covid-19 terwijl de regering bleef volhouden dat mondmaskers of vaccinaties onnodig waren. Dus blijven kunstenaars hun werk doen en aandacht vragen. Of dat gevaarlijk is? Op dit moment voelt alles in Brazilië onzeker, en is iedereen in gevaar. Of je nu werkt in een ziekenhuis, op een school, of je een zwarte jongere in de voorsteden bent of strijdt voor het regenwoud. Het is een dramatisch moment om in dit land te leven. Natuurlijk voel ik het gevaar, maar dat geldt voor iedereen. Dat is geen reden je niet te verzetten tegen deze destructieve regering.”

“Dat er zoveel in de natuur is om naar te luisteren en dat mensen elk middel, elke technologie en alle kennis die ze hebben kunnen inzetten om die te verdedigen. Nú is het moment, want de planeet is in oorlog, en het is een strijd op leven en dood. Daarbij moeten we weer durven dromen dat het anders kan, en ik denk als kunstenaar dat ik daaraan kan bijdragen. Want op deze weg kunnen we niet doorgaan.”