Isoleren duurzaam? De meeste materialen zijn erg vervuilend

Op zo’n tien kilometer ten oosten van Heerenveen, in het Friese dorp Nieuwehorne, staat een groot, houten skelet in de vorm van een huis. “Een paar weken geleden stond hier nog niks”, zegt Marthijs Roorda door het bouwlawaai heen. Roorda is directeur van GreenInclusive, een bedrijf dat zich inzet voor de transitie richting een duurzame bouwsector en de initiatiefnemer van deze woning, die gemaakt wordt van zoveel mogelijk biobased bouwmaterialen. Biobased betekent dat de materialen afkomstig zijn van hernieuwbare bronnen, zoals hout, die de ecologische voetafdruk van de bouw verminderen.

Twee mensen van een bouwbedrijf zijn ondertussen druk in de weer om bouwelementen aan elkaar te monteren. “De verschillende delen van de woning worden verderop in een loods gemaakt en vervolgens hier in elkaar gezet”, legt Roorda uit. “Wij leveren het duurzame isolatiemateriaal.” Als je vanaf de benedenverdieping naar het plafond kijkt, zie je het goed zitten: op een groot houten raster rusten de isolatiematten. Ze hebben wat weg van hooibalen. “Vezelhennep”, zegt Roorda. “Het zit onder het dak en de vloer, en tussen de muren.”

Vezelhennep, afkomstig van de hennepplant, wordt sinds de jaren 90 door twee Groningse bedrijven geteeld en verwerkt voor verschillende doeleinden, waaronder isolatiemateriaal. Sinds een aantal jaar is er een groeiende interesse in milieuvriendelijke bouwmaterialen en wordt de hennepplant op steeds grotere schaal verbouwd.

Terwijl isoleren een onderdeel is van de verduurzamingsbeweging, wordt de wereld van isolatiemateriaal ironisch genoeg nog gedomineerd door weinig duurzame materialen. Om die reden raakte Roorda vier jaar geleden geïnteresseerd in de hennepplant, die tijdens de groei geen CO2 uitstoot, maar opneemt. Het oergewas werd vroeger in Nederland verbouwd voor onder andere textiel, touw en zeilen van schepen, tot het in 1928 onder de Opiumwet kwam te vallen. Sinds de jaren 90 mag vezelhennep, dat vrijwel geen THC bevat (de werkzame stof in hasj en wiet), weer worden geteeld in Europa. Friese boeren uit de omgeving verbouwen het gewas voor het bedrijf van Roorda.

Klimaatdoelen

Het productieproces van isolatiemateriaal op basis van aardolie heeft een relatief grote milieu-impact, vertelt bouwfysicus Martin Tenpierik van de TU Delft. Ook isolatiematerialen die worden gemaakt van zand en glas of vulkanisch gesteente belasten het klimaat. Om die grondstoffen om te kunnen zetten in isolatiemateriaal is veel energie nodig en daarbij komen veel schadelijke stoffen vrij, zoals ammoniak, stikstof en CO2.

Isolatiemateriaal – dat zou moeten bijdragen aan een milieuvriendelijkere wereld – is van zichzelf dus al vervuilend. Dat is best merkwaardig, zeker omdat het veelvuldig gebruikt zal worden om de klimaatdoelen van 2050 te halen, zoals beschreven in het Klimaatplan 2021-2030. Nederland wil in 2050 volledig klimaatneutraal zijn, wat inhoudt dat de uitstoot van broeikasgassen niet hoger is dan wat er opgenomen wordt (bijvoorbeeld door bomen), zodat de uitstoot netto op nul uitkomt. Voor elke sector zijn daarom maatregelen opgesteld. Alle gebouwen – woningen, kantoren, scholen, ziekenhuizen en overheidsgebouwen – moeten van het aardgas af en acht van de tien miljoen gebouwen moeten geïsoleerd worden.

Veel van die gebouwen maken gebruik van isolatiemateriaal op basis van aardolie, zoals purschuim (polyurethaanschuim) of EPS (expandeerbaar polysystreen), ook wel bekend als piepschuim. Purschuim wordt vaak in naden en gaten gespoten en bevat verschillende chemische stoffen die bij het spuiten met elkaar vermengen en uitharden in schuim. EPS gebruiken we in plaatvorm om vloeren en daken mee te isoleren, en in parelvorm om in spouwmuren te spuiten. Isolatiemateriaal op basis van aardolie heeft veel voordelen en is daarom erg populair: het is goedkoop, schimmelvrij en gemakkelijk in verschillende vormen te snijden. Volgens marktonderzoek van het Indiase bedrijf Stellar is het aandeel isolatiemateriaal uit de aardolie-industrie goed voor 86 procent van de 11 miljard euro die omgaat in de Europese isolatiemarkt.

Met de isolatie-opgave in het vooruitzicht is de verwachting dat de vraag naar kunststofisolatiemateriaal de komende jaren alleen maar zal toenemen. En zo profiteren ook oliebedrijven als Shell en ExxonMobil vreemd genoeg van onze klimaatoplossing. Het gebruik van aardolie voor isolatiemateriaal is onhoudbaar, stelt Tenpierik. “Niet alleen vanwege de uitstoot van broeikasgassen en andere schadelijke stoffen, maar ook omdat het een grondstof is die opraakt en tegen steeds hogere hoeveelheden energie en kosten gewonnen zal worden.” De olievelden liggen namelijk op steeds grotere diepte, wat het winnen bemoeilijkt. En aangezien de vraag naar aardolie blijft stijgen, doet de prijs dat ook.

Milieuorganisaties waarschuwen ook voor de natuurschade van EPS. Die piepschuimbolletjes worden steeds vaker in tuinen gevonden van mensen die hun spouwmuur ermee hebben laten isoleren. Ook is het materiaal ‘schrikbarend veel’ gevonden langs de oevers van onze rivieren, stelt de organisatie Schone Rivieren. De bolletjes zijn niet afbreekbaar en worden door bijvoorbeeld vogels aangezien voor voer, of veranderen door verwering in micro- en nanoplastic. Die kleine stukjes plastic belanden in het water en in de lucht, en uiteindelijk in onze bloedbaan.

De stijgende vraag naar isolatiemateriaal voorspelt dus niet veel goeds voor de natuur. Toch doen fabrikanten van EPS alsof het materiaal milieuvriendelijk is, omdat het “tenslotte voor 98 procent uit lucht bestaat”, aldus fabrikant IsoBouw. Een ander type isolatiemateriaal dat door producenten als duurzaam wordt bestempeld, zijn minerale wollen. Het is volgens de producenten een ‘onuitputtelijk’ natuurproduct. Zo heb je glaswol, gemaakt van zand en gerecycled glas, en steenwol, gemaakt van het gesteente basalt.

ROCKWOOL, een producent van steenwol, spreekt zelfs van een ‘uiterst duurzaam’ product. Maar de ROCKWOOL-fabriek in Roermond staat op de eerste plaats van de honderd grootste ammoniakuitstoters van Nederland. Die ammoniak is nodig als bindmiddel voor de steenwol, maar komt bij de productie ervan grotendeels in de atmosfeer. Planten die niet tegen een grote hoeveelheid ammoniak kunnen, sterven daardoor uit, wat effect heeft op de dieren en insecten die van die planten leven. Daarnaast verbruikt de fabriek veel energie doordat het basalt verhit moet worden tot zo’n 1500 graden Celsius.

En ook bij het produceren van glaswol is die hoge temperatuur nodig. De glaswolfabriek van Isover in Etten-Leur staat op plek 74 in de top honderd grootste stikstofuitstoters van Nederland, hoger dan Luchthaven Maastricht en Rotterdam Airport. Het langdurig inademen van de vezels van steen- en glaswol wordt in verband gebracht met gezondheidsrisico’s, zoals de zeldzame longziekte longfibrose. En bij verkeerd gebruik van purschuimisolatie kunnen mensen last krijgen van geïrriteerde ogen en (zware) benauwdheidklachten, meldde RTL Nieuws twee jaar geleden.

Het ministerie van Binnenlandse Zaken staat ondanks de klimaatimpact van deze isolatiematerialen achter het gebruik ervan, omdat het isoleren van gebouwen – ook met steenwol, glaswol en EPS – op termijn altijd leidt tot CO2-reductie. “Het totale effect wordt weliswaar verminderd doordat de productie van materialen zelf ook gepaard gaat met CO2-uitstoot, maar isoleren loont uiteindelijk altijd”, laat een woordvoerder weten.

Artikel gaat verder onder het kader.

De toekomst is groen?

Voor GreenInclusive-directeur Marthijs Roorda is vezelhennep een antwoord op dit probleem. Het is na bamboe het snelst groeiende gewas ter wereld, heeft weinig water nodig, neemt meer CO2 op dan bomen, heeft geen bestrijdingsmiddelen en kunstmest nodig en is geschikt om op onze bodem te verbouwen. Ook voor de boeren klinkt het gunstig: die hoeven er alleen voor te zorgen dat het land zaaiklaar is. Roorda: “Wij komen eind april, begin mei om te zaaien, en we oogsten het drie maanden later. De boeren hoeven niet te investeren in speciale machines.” Hoeveel de boeren ermee verdienen is afhankelijk van het gewicht van de opbrengst.

Volgens Roorda zijn de meeste boeren enthousiast als GreenInclusive ze benadert. “Het is natuurlijk niet zo dat hennep voor boeren de goudmijn is die opeens al hun problemen oplost. Maar de vraag naar het gewas zal wel toenemen, en bovendien krijgen ze een aanvullende vergoeding door de hoge CO2-opname.” De CO2 die de vezelhennep opneemt tijdens de groei van het gewas, verkoopt GreenInclusive via CO2-certificaten door aan bedrijven en overheden, die daarmee hun CO2-uitstoot kunnen compenseren. Die opbrengst gaat direct naar de boer. Je kunt je afvragen in hoeverre die CO2-compensatie bedrijven en overheden motiveert om ook minder te gaan uitstoten. Roorda zegt om die reden zijn certificaten niet te verkopen aan grote vervuilers. “Hiermee voorkomen we dat we bedrijven zonder een oprechte duurzaamheidsvisie, zoals KLM, een alibi geven om in die mate te blijven uitstoten.”

Conservatieve bouwwereld

Er is dus een duurzaam en gezond alternatief voor milieuvervuilend isolatiemateriaal voorhanden. En naast vezelhennep kun je ook vlas, olifantsgras, houtvezel, papiervlokken of gerecycled katoen gebruiken. De markt voor biobased isolatiematerialen maakt op dit moment echter nog maar 1 procent uit van de gehele isolatiemarkt. GreenInclusive en twee andere nep. De bouwwereld is erg conservatief, vertelt bouwfysicus Tenpierik. Ook de prijs speelt een rol: “Veel materialen die op grote schaal geproduceerd worden, zoals de kunststof schuimen en minerale wollen, zijn relatief goedkoop. De biobased materialen worden op kleinere schaal gemaakt, en zijn daarom duurder.”

Roorda zou liever zien dat in de prijs van de conventionele materialen ook de milieubelasting wordt meegerekend. Dan zou volgens hem een veel eerlijker speelveld ontstaan. De eerste stappen zijn gezet: in november maakte het vorige (dan demissionaire) kabinet bekend 200 miljoen euro vrij te maken om de markt voor biobased bouwmaterialen te vergroten. Het geld is onder andere bedoeld voor het opzetten en opschalen van de markt, certificering van het materiaal, onderzoek en innovatie.

Maar ook consumenten zijn nog wat terughoudend, merkt Joost van der Waal, die drie jaar geleden begon met een eigen ecologisch isolatiebedrijf. Hij isoleert voornamelijk met houtvezel. “Mijn klanten zijn vooral mensen die hun ecologische voetafdruk willen verkleinen. De massa vindt het nog wat lastig. Ze zijn bijvoorbeeld bang dat het niet brandveilig is of dat muizen er nestjes van maken.” Begrijpelijke zorgen, maar je kunt er wel iets aan doen; met de juiste afwerking van biobased isolatiemateriaal kun je gewoon aan de normen voor brandveiligheid voldoen, en muizen kun je weren door muizengaas te plaatsen. “Bovendien vinden muizen glas- en steenwol ook fijn.”

Er blijven wel andere nadelen over, vertelt Van der Waal. “Biobased isolatiematerialen zijn in vergelijking met bijvoorbeeld glaswol nog wat duurder. Ook is biobased materiaal dikker dan kunststofisolatie zoals PIR-platen, al kan dat verschil in de totale opbouw wel weer meevallen.” Zo moet je bij PIR-platen soms ruimte achter het materiaal overhouden voor ventilatie. Daarnaast is biobased isolatie nog niet overal de beste oplossing, zoals in spouwmuren, vertelt Van der Waal. “Een spouwmuur is bedoeld om vocht af te voeren, maar veel biobased materialen kunnen nog niet goed tegen vocht.”

Toch zien Van der Waal en Roorda de vraag naar biobased isolatiemateriaal toenemen. Zo is het bedrijf van Roorda in drie jaar tijd gegroeid van 60 hectare naar bijna 800 hectare hennepteelt per jaar. Met die 800 hectare kunnen zo’n 1500 woningen geïsoleerd worden. Roorda: “Dat is best wel wat, maar als we kijken naar de totale opgave die er ligt, dan is het een druppel op een gloeiende plaat.”

Dit artikel verscheen in maart 2024 in OneWorld Magazine.