Jaarlijks sterven bijna half miljoen Europeanen door vuile lucht

Uitgerekend haar stad Rybnik, in het westen van Polen, bleek de op drie na meest vervuilde stad van Europa. De luchtverontreiniging nam er tijdens de corona-lockdown zelfs toe, terwijl die in de meeste Europese steden afnam. Jackiewicz sloot zich aan bij burgerbeweging Polish Smog Alert. Ze begon een kruistocht tegen kolenkachels, met petities aan de burgemeester en de overheid van de provincie Silezië.

Van de leerkrachten kreeg Jackiewicz weinig steun. “Ze zeiden dat ik mijn kinderen in verlegenheid bracht. Dat probleem is van de baan sinds het begin van de coronapandemie: op school dragen nu veel meer kinderen een mondmasker.”

De onderzochte Poolse kinderen blijken tot negen keer hogere concentraties van zwarte koolstof in hun lichaam te hebben dan leeftijdsgenoten uit Straatsburg, en vijf keer meer dan de meeste Belgische kinderen. “Zulke waarden had ik nog nooit eerder gemeten bij kinderen”, zegt professor Nawrot.

“4 procent van de Europese bevolking wordt blootgesteld aan fijnstof boven de EU-norm”, zegt Catherine Ganzleben, hoofd van de afdeling luchtverontreiniging, milieu en gezondheid van het Europees Milieuagentschap. “Maar als je de WHO-standaard hanteert, is dat 70 procent. Vandaar ook de meer dan 400.000 Europeanen die elk jaar vroegtijdig sterven door luchtverontreiniging.”

Sommige lokale besturen zijn ambitieuzer. In een zogenaamde anti-smogresolutie verbiedt de overheid van de provincie Silezië tegen eind dit jaar alle kolenkachels ouder dan tien jaar. Tegen 2035 mag er in Silezië zelfs geen enkele kolenkachel overblijven. Maar vijftien jaar, dat vindt Jackiewicz veel te lang. “De overheid moet even krachtdadig reageren op deze gezondheidscrisis als op de pandemie. Als de luchtkwaliteit eind dit jaar niet beter is, verhuizen we.”

In Polen worden wel kleine successen geboekt. Vorig jaar kochten de Polen met de steun van het Clean Air Program (zie kader) voor het eerst meer warmtepompen dan moderne kolenkachels. “We zien een verschuiving in de manier waarop we onze huizen verwarmen”, zegt Piotr Siergiej van Polish Smog Alert. Ondertussen boekt Jackiewicz haar kleine succesjes. “Sommige buurtbewoners hebben hun kolenkachels vervangen door warmtepompen. Om van mijn gezaag af te zijn,” lacht ze, “en van de boetes voor afvalverbranding die ze krijgen als ik de politie bel.”

Silezië is een van de grootste mijnbouwregio’s van de EU. Dat maakt Polen de EU-lidstaat met de hoogste steenkoolconsumptie. 80 procent van de elektriciteitsproductie komt van steenkoolverbranding. Steenkool behoort tot de cultuur, identiteit en het dagelijkse leven van de bevolking. Hier werken bijna 100.000 mensen in de steenkoolindustrie, en een veelvoud van hen is er voor hun levensonderhoud van afhankelijk.

Als alle EU-lidstaten hun nationale doelstellingen voor het terugdringen van fijnstof zouden halen, dan zou het Europese bruto binnenlands product met 1,28 procent groeien, dat van Polen met 2,9 en dat van België met 1,5, zo schat de OESO.

Kohut nam de politieke handschoen op. Vanuit het Europees Parlement probeert hij de druk op de regering van zijn land op te voeren. “In 2019 was ik de eerste politicus in Silezië die het aandurfde om op de radio te zeggen dat we de mijnen moeten sluiten. Ik werd overstelpt met haatberichten op sociale media.” Kohut kreeg te horen dat hij een verrader was, zeker omdat zijn moeder directrice is van een grote technische hogeschool die mijnwerkers opleidt. Maar uitgerekend daar ziet hij de kentering: “Vroeger zaten er vijf leslokalen vol, nu krijgen ze met moeite één lokaal gevuld. Veel mijnwerkers willen niet dat hun kinderen in een sector zonder toekomst gaan werken.”

“Dat klopt”, zegt Catherine Ganzleben van het Europees Milieuagentschap. “Als Polen fossiele brandstoffen zou verbieden zonder tegelijk subsidies te voorzien voor de gestegen kosten van gas en elektriciteit én voor de isolatie van huizen, dan zou in heel Polen energiearmoede kunnen ontstaan. Een revolutie moet het dus niet zijn. Maar zo traag als de Poolse regering de transitie realiseert, hoeft nu ook weer niet.”

De Poolse regering spreekt veel over de sociale bescherming van mijnwerkers, en terecht. Maar ook Klaudyna Jackiewicz wil garanties. Voor de bescherming van de gezondheid van haar kinderen. De trage transitie geeft de onzichtbare moordenaar kansen te over om van haar alsnog een smogvluchteling te maken.

Dit artikel verscheen eerder in MO*magazine en op MO.be, en op OneWorld op 10 mei 2021.