‘Ze kappen écht oerbos in Bialowieza’

Mij rezen de haren te berge bij het lezen van het artikel. In het verhaal wordt de inspanning van natuurbeschermers om het oerbos te redden gebagatelliseerd en wordt het woud gerelativeerd tot een soort van Veluws stuifzandbosje. Natuurbeschermers die met risico voor eigen leven velmachines blokkeren en journalisten die aangevallen worden door houthakkers, werden hier zomaar even weggezet als goedwillend maar slecht geïnformeerd.  Precies zoals het Poolse Staatsbosbeheer en de minister Szyszko het graag zien. Laat ik daarom de misverstanden maar even rechtzetten.

Is het nou oerbos of niet?

Net als ‘bos’ is ‘oerbos’ een menselijk begrip; de natuur houdt zich immers niet aan onze definities. Over de definitie van ‘oer’ kun je dus lang discussiëren. Bosdeskundige Simon Klingen wekt in het NOS-artikel de indruk dat bos waarin vee is geweid en eerder al door mensen is gebruikt om hout uit te kappen geen oerbos kan zijn. Als we die definitie effectief zouden hanteren is er geen oerbos meer in Europa, en kan er dus ook geen oerbos gekapt worden in Polen. De term oerbos hoort toegepast te worden op bos waarin de natuurlijke processen zoveel mogelijk hun eigen gang kunnen gaan. Dat was en is in het hele boscomplex van Bialowieza wel degelijk het geval. Essentieel daarin is dat het bos zich op natuurlijke wijze verjongt en dat er geen bomen worden aangeplant. 

Begrazing Bialowieza – Foto: Halina Wołkowycka

Europees proto-oerbos

De ontginning van het oorspronkelijke oerbos van Europa (met het boek Grazing Ecology and Forest History van Frans Vera in gedachten) ging niet van de een op de andere dag en was zeker niet overal even intensief. In Nederland resulteerde de overmatige uitbuiting van de natuur uiteindelijk in heidevelden en zandverstuivingen. In oostelijk Europa, en dus ook in het geïsoleerde oostelijke deel van Polen, waren er nog best vaak wouden, bossen en bossages te bekennen. Net zoals in veel meer bergachtige Europese landen (oerwoudresten vinden we in Polen, Wit-Rusland, Rusland, Roemenië, Oostenrijk en Duitsland). In al die wouden liet de lokale bevolking vee grazen. In Duitsland zijn de zogenaamde Duitse urwalden van Hasbruch en Neuenburg resten van hudewalden, oftewel herdersbossen. Bossen die waarschijnlijk toch wel oerbos te noemen zijn. Voor de bomen maakt het namelijk weinig uit of ze nu kort gewiekt worden door een os of door een koe of dat de grond omgeploegd wordt door een wildzwijn of door een varken.  Of iets oer is of niet heeft met begrazing niks te maken. Het heeft vooral met ‘natuurlijke spontaniteit’ te maken. 

Intakt stuk

In het door begrazing en ongestructureerde houtkap kale laagland van Europa lag rond 1900 uiteindelijk het meest intacte stukje woud nog naast het Poolse dorpje Bialowieza. Een moerasachtig bosgebied bestaande uit kleine stukjes hoogveen omringd door riviertjes. Daaromheen lagen bossages in een door begrazing en extensieve houtkap gevormd parkachtig landschap. Een relatief klein deel van dat gebied werd in 1921 beschermd als bosreservaat. Daarbuiten gaf de Poolse regering in 1924 een concessie aan het Engelse bedrijf The Century European Timber Corporation om hout te oogsten.

Dat bedrijf gebruikte de door de Duitsers in de eerste wereldoorlog (niet in de Tweede Wereldoorlog zoals beweerd wordt op nos.nl) aangelegde smallspoorlijnen om het woud verder te ontginnen. Na een conflict met de Poolse regering en lokale medewerkers werd het Engelse bedrijf in 1929 Polen uitgejaagd. Ondertussen was het grootste deel van het oorspronkelijke oerbos buiten het reservaat verdwenen. Century had geen herplantverplichting (waar verjonging van het bos plaatsvond gebeurde die op natuurlijke wijze) er was dus tot 1930 geen sprake van bosbouw in het gebied in de betekenis van bewuste houtteelt.

Opgevuld woud

De bosbouw kwam pas net voor de Tweede Wereldoorlog het gebied binnen.  Naast hout oogsten werden er nu ook bomen geplant op de stukken waar geen bos meer was. In de periode van 1930 tot nu werd er door de Poolse bosbouwers vooral fijnsparrenbos aangelegd waarmee de door eerdere kap en begrazing ontstane leemtes in het gebied werden opgevuld. Aangezien bomen veel ouder dan 100 jaar kunnen worden en nog maar 87 jaar ons scheidt van 1930, is de bewering dat er alleen productiebos is rond het reservaat, onjuist. Dat laat ook de kaart hieronder zien waarop de meer dan 100-jarige houtopstanden en dus waarschijnlijke resten oerbos zijn ingetekend.  Als je in het gebied loopt, kom je dan ook overal losstaande meer dan honderdjarige eiken, lindes, haagbeuken, fijnsparren en essen tegen.

Onderscheid

Bosbouwer Klingen stelt op NOS.nl dat er wel onderscheid gemaakt moet worden tussen het productiebos en het oerbos. Dat lijkt mij in het boscomplex van Bialowieza nogal problematisch, zo niet onmogelijk. In de delen die nog als ´productiebos´ worden aangemerkt kap je dan zomaar een boom of bomen die daar al sinds de oerbostijd staan. Bovendien heeft de Poolse overheid er eerder voor gekozen om het gehele gebied aan te melden voor de status van UNESCO reservaat een verzoek dat in 2014 gehonoreerd is. Verder heeft Polen het gebied aangemeld als Natura 2000 gebied en dus zijn de vogel en habitatrichtlijn er van toepassing. Als motief voor die beschermingsaanvragen is telkens de bescherming van ‘natuurlijke bosvormingsprocessen’ aangevoerd, iets dat het gebruik van de ‘fragmenten productiebos’ in het oerbos sterk beperkt.

Letterzetter

Over de bestrijding van de letterzettterkevers kunnen we kort zijn: die blijkt niet effectief, zo lezen we op de website van de Universiteit van Wageningen. Ook de adjunct-directeur van het Wit-Russische deel van het oerbos van Bialowieza stelde recent dat de acties van het Poolse Staatsbosbeheer zinloos zijn, en dat dergelijke acties in het Wit-Russische deel niet worden ondernomen. Letterzetters hebben een voorkeur voor beschadigde en verzwakte naaldbomen en als de oorzaak van de verzwakking (in Bialowieza ontwatering en droogte) niet wordt aangepakt kunnen de bomen zich niet verdedigen. Allicht dat bosbouwers in private bossen in achtergebleven delen van Nederland zich nog steeds inbeelden dat ze iets kunnen doen aan een letterzetter plaag, maar wetenschappelijk is dat onbewezen. Dat beheerders in Nederlandse productiebossen vervolgens ‘reddingskap’ bedrijven is begrijpelijk, maar in een natuurbos hoort dat geen motief te zijn. 

Geen resultaat

De laatste kritische noot op het NOS-artikel betreft de constatering dat de activisten verzuchten dat er geen resultaat is geweest van hun verzet tegen de kap. Wellicht was die verzuchting nog begrijpelijk op 1 augustus. Maar inmiddels weten we beter. Vandaag de dag ligt de kap al bijna zes dagen behoorlijk stil, spaarzaam wordt er nog gekapt langs wegen en paden, maar dat mag geen naam hebben. De verwachting mag zijn dat kap in het hele boscomplex de komende twee jaar volledig stil zal liggen om te voorkomen dat Polen zwaar beboet zal worden. Eerdere acties van natuurbeschermers hebben overigens telkens weer geresulteerd in verdere uitbreidingen van het Nationaal Park. In 1994 zorgde de ‘Workshop for All Beings’ van Janusz Korbel ervoor dat het bos veel meer bescherming kreeg en uiteindelijk werd na vele acties het beschermde deel vergroot met nog eens 7 procent extra reservaatgebied in 2010. Anno 2017 is de tijd rijp om het volledige complex onder strikte natuurbeschermingregels te brengen, want als er ergens te zien valt wat een oerbos in het Europese laagland herbergt, dan is het in Bialowieza, een unieke plek die bescherming meer dan verdient.