EU wil ‘duurzaam’ lithium uit eigen bodem: ‘Dat helpt het milieu om zeep’

Nog maar 35 jaar geleden stikten bewoners van de Tsjechische regio Ústí nad Labem, dicht bij de Duitse grens, in luchtvervuiling. De hemel was het hele jaar door grijs van de smog. In de herfst en winter baanden mensen zich een weg door de donkergele mist. Kolencentrales, verwarmingsinstallaties en kolenkachels in huizen waren niet de enige boosdoeners. Ook uit mijnen en gas- en chemische fabrieken kwam een niet te harden stank.

In november 1989 kwamen ongeveer 800 bewoners van het badkuuroord Teplice in Noord-Tsjechië in actie. Jitka Pavlisová was erbij, als zeventienjarige. Ze was bang voor de politie – het was het eerste ecologische protest in het communistische Tsjecho-Slowakije. “Maar een andere keuze was er niet”, zegt de 52-jarige nu. “We stikten, letterlijk. De autoriteiten deden niks.” Pavlisová en de rest van de demonstranten bereikten hun doel. Na een driedaagse demonstratie stelden politici een plan op om de luchtkwaliteit in de regio te verbeteren. Al zijn de gevolgen voor de gezondheid nog altijd voelbaar: mannen in Ústí nad Labem sterven gemiddeld vijf jaar eerder dan mannen in de rest van het land.

Pavlisová hoopte dat de industriële regio de komende jaren een eerlijke energietransitie kan ondergaan. “We hebben lang genoeg geleden om de rest van het land in energie te voorzien.” Maar in plaats van in bergtoerisme, cultuur en lokale ondernemingen, investeert de regering in iets heel anders: een lithiummijn in de streek Cínovec. Het Tsjechische grensgebied met Duitsland herbergt namelijk 1,3 miljoen ton lithium, de grootste voorraad van Europa. Volgens premier Petr Fiala is de ontginning cruciaal voor de energietransitie en een duwtje in de rug voor de Tsjechische economie, maar Pavlisová ziet dat anders. Vastberaden: “Ze gaan het milieu opnieuw om zeep helpen. Als het moet, dan gaan we weer de straat op.”

Artikel gaat verder onder de foto.

Europa’s energietransitie ‘kwetsbaar’ voor politiek

Lithium wordt inderdaad veel ingezet in Europa’s energietransitie. Bijna 90 procent van het ontgonnen lithium wordt momenteel gebruikt om batterijen te produceren voor onder andere laptops, mobiele telefoons, opslag voor zonne-energie en elektrische auto’s. De meeste uitstoot in Europa komt op dit moment van auto’s, vrachtwagens, bussen en bestelwagens op fossiele brandstoffen. Veel lithium wordt gewonnen in de zogeheten ‘lithiumdriehoek’ van Zuid-Amerika, in het Andesgebergte, en gaat daarna naar China voor verwerking. 97 procent van Europa’s lithium wordt in China verwerkt.

Dat maakt Europa ‘kwetsbaar’. In 2010 legde Peking al eens een embargo op de export van zeldzame aardelementen naar Tokio als gevolg van een geschil met Japan over de arrestatie van een Chinese visser in wateren die China claimt. Sinds 2020 keurt het Chinese ministerie van Handel geen vergunningen meer goed voor de export van kunstmatige grafietproducten (onder meer gebruikt in batterijen en zonnepanelen) naar Zweden. De officiële reden hiervoor is niet bekend.

Na de Russische invasie in Oekraïne wilde Europa minder afhankelijk zijn van ‘quasi-monopolistische leveranciers’ voor de energiemarkt. Tegen 2030 zou 10 procent van de kritische metalen die nodig zijn voor energietransitie − zoals lithium − in de EU moeten worden ontgonnen, besloot de Europese Commissie. Op dit moment is er echter nog geen enkele lithiummijn operationeel, op een Portugese mijn na die lithium voor keramiek ontgint. Protesten tegen openmijnprojecten in Servië en het noorden van Portugal hebben de ontginningsplannen van mijnbedrijven (voorlopig) stilgelegd. In 2026 moet wel in Finland een mijn open zijn.

Beproefde technologie en scherpere wetten

De Tsjechische premier Petr Fiala hoopt dat het project in grensstreek Cínovec ook tegen 2026 van start gaat. Het zou gaan om een moderne, ondergronds lithiummijn met een minimale impact op het milieu. Maar daar gelooft activist Pavlivsova niets van “Twintig jaar geleden streden we tegen de bouw van een isolatiefabriek op vijf kilometer van Teplice. Toen beweerden ze ook dat alles volgens het boekje zou gaan. Wat bleek? Volgens milieuorganisatie Arnika is dit bedrijf verantwoordelijk voor de meeste uitstoot van kankerverwekkende stoffen in de regio.”

Tomáš Vrbický, een 33-jarige geoloog van het bedrijf Geomet dat samen met het Australische mijnbedrijf European Metals en het Tsjechische staatsbedrijf ČEZ lithium in Cínovec wil ontginnen, begrijpt dat bewoners van Ústí nad Labem niets van de mijnbouw willen afweten. “Maar het soort extensieve mijnbouw zoals tijdens de communistische periode, zonder enige zorg voor het milieu, is absoluut voorbij. We gebruiken beproefde technologie en wetten zijn aangescherpt: we moeten bewijzen dat de investering minimale impact op het milieu zal hebben.” Geomet heeft al in 2021 een milieu-impactstudie ingediend, op basis waarvan het ministerie van Klimaat en Milieu oordeelde dat er meer onderzoek moest komen.

Artikel gaat verder onder de foto.

Pavlivsova heeft, net als burgemeesters van naburige stadjes, onder andere twijfels over het transport van mijnuitvoer naar de toekomstige verfijningsfabriek acht kilometer verderop. Dat zou met een kabelbaan gebeuren, boven de hoofden van bewoners. “Dat daar geen stof uit zou komen? Onmogelijk.” Ze maakt zich ook zorgen over de watervoorraad in de omgeving. “Bewoners van Cínovec kampen nu al met tekorten. Bij de boortesten droogden twee waterputten uit. Mijnbedrijven beweren dat het een ongeluk was. Maar wat als er meer van zulke ongevallen gebeuren? En wat met vogels als de meren in de buurt opdrogen?”

Volgens Vrbický zou het water voor de mijn uit gesloten koolmijnen komen. “Dat water moet sowieso worden opgepompt. We zullen het ook hergebruiken. Daar gaan we een zuiveringsstation voor bouwen.” Volgens Vrbický zullen de ponden in de buurt niet opdrogen en zouden waterbronnen voor drinkwater ook niet worden aangetast omdat water voor het project uit andere waterniveaus zal komen. “Bewoners hoeven zich geen zorgen te maken. Ook niet voor het stof, de containers zullen dicht zijn.”

Artikel gaat verder onder de foto.

Not in my backyard?

Simon Edwards, algemeen directeur van European Metals, ziet de weerstand tegen het project in Cínovec als de bekende not in my backyard-houding. “Terwijl we mijnbouw nodig hebben. Zonder mijnen zouden we bijvoorbeeld geen smartphones of laptops hebben. In deze regio zullen misschien duizend mensen getroffen worden door het project. Maar wat is het alternatief? Je kunt moeilijk iedereen tevredenstellen.” Volgens Edwards is het een kwestie van voorlichting. “Mensen moeten begrijpen dat verantwoorde mijnbouw, die bijdraagt tot het verminderen van het broeikaseffect of de ecologische voetafdruk, de juiste ontwikkelingsweg is.”

Ook Julia Poliscanova, senior directeur bij de ngo T&E die onderzoek deed naar de uitstoot van transportverkeer, vindt dat we het ontginnen van metalen voor de energietransitie in perspectief moeten zien. “Momenteel winnen we vijftien miljard ton steenkool, olie en gas, tegenover zeven miljoen ton mineralen die nodig zijn voor de energietransitie. Ontginning van fossiele grondstoffen is veel schadelijker voor het milieu dan lithiumwinning. Fossiele grondstoffen verbranden we gewoon, metalen zoals lithium en nikkel kunnen we hergebruiken.”

Het Internationaal Energieagentschap (IEA) verwacht dat de mensheid tegen 2040 jaarlijks minder dan 30 miljoen ton aan mineralen voor hernieuwbare energietechnologie nodig zou hebben, aanzienlijk minder dan de hoeveelheid fossiele brandstoffen die we nu winnen. “De overgang naar een hernieuwbaar systeem betekent dus in feite minder mijnen”, vat Poliscanova samen.

Alternatieve vormen van lithiumwinning

Momenteel komt 60 procent van het wereldwijde aanbod aan lithium uit hard gesteente en 40 procent uit zoutvlaktes. Maar dat zijn niet de enige manieren om de grondstof te verkrijgen. Bedrijven en onderzoekers experimenteren met directe lithiumextractie (DLE) waarbij lithium rechtstreeks uit pekel (uiterst zout water) of geothermisch water (van diep onder de grond) wordt geëxtraheerd. Na extractie gaat de pekel terug in het bassin en het geothermische water terug in de grond. Volgens prognoses zou binnen 10 jaar zou 16 procent van alle gedolven lithium zo kunnen worden gewonnen.

In het zuiden van Duitsland is Vulcan Energy als eerste bedrijf in Europa bezig met de optimalisatie van hun lithiumproductie. Eind februari was de tijdelijke centrale, gebouwd met losse containers, zo goed als klaar. Die bevindt zich in de industriële zone van de stad Landau, vlak bij splinternieuwe appartementsgebouwen en pal naast een geothermische energiecentrale. Daar haalt Vulcan Energy geothermische pekel die lithium bevat vandaan. Er zit ongeveer 180 milligram lithium per liter pekel.

Chemisch ingenieur Benoit Girard, verantwoordelijk voor de centrale, laat de apparatuur in een van de containers zien: rijen buizen, pompen, filters en cilinders, waar pekel door gefiltreerd wordt om lithium te verkrijgen. “Bij DLE is er nauwelijks afval, in tegenstelling tot het winnen van lithium uit hard gesteente”, legt Girard uit. Het Internationaal Agentschap voor hernieuwbare energie berekende dat het mijnen van lithium bijna drie keer zo CO2-intensief is als extractie uit pekels.

Artikel gaat verder onder de foto.

Vulcan Energy hoopt tegen 2026 genoeg lithiumhydroxide te winnen voor minstens een miljoen lithium-ion-autobatterijen per jaar, al is dat ook afhankelijk van de grootte van de batterij. In de accu van de Tesla Y, momenteel de populairste elektrische auto ter wereld, zit ongeveer 51 kilogram lithiumcarbonaat (een minder effectieve verbinding dan lithiumhydroxide). In de kleinere Volkswagen ID2 iets meer dan 32 kilogram. Maar in een grote Mercedes EQS, met een accu met een capaciteit van 120 kWh, zit al 102 kilogram lithiumcarbonaat.

Duurzame toeleveringsketen

Zouden we al het lithium dat Europa herbergt (7% van de mondiale lithiumvoorraden) ontginnen, dan zouden we 80% van de Europese behoefte dekken, al moet dat lithium nog wel verfijnd en hergebruikt worden om onafhankelijker te worden van productieketens elders. Momenteel bestaat er nog geen toeleveringsketen voor lithium in Europa. Het Europees project LiCORNE probeert zo’n keten wel op te zetten. Hiervoor worden 14 verschillende innovatieve technologieën onderzocht op basis van hun duurzaamheid, industriële schaalbaarheid en lage bedrijfskosten. De meest veelbelovende technologieën zullen worden opgeschaald.

T&E-directeur Poliscanova ziet vooral groot potentieel in de recycling van lithium. “We zouden het eerste continent moeten zijn dat daadwerkelijk recyclingtechnologieën commercieel toepast. Als we die batterijen ergens vandaan halen kunnen we ze gewoon recyclen en helemaal niet meer afhankelijk zijn van mijnbouw.” Maar is het wel zo simpel? Uit het onderzoek van het Internationaal Agentschap voor Hernieuwbare Energie (Irena) bleek dat ‘recycling geen optie is om de primaire behoefte aan lithium aanzienlijk te verminderen, aangezien het aantal gebruikte batterijen de komende jaren snel zal stijgen.”

Voorvechters van degrowth vinden dat we onze vraag naar lithium juist zouden moeten inperken in plaats van ‘het ene extractivisme voor een ander in te ruilen’. Maar vooralsnog groeit de vraag naar lithium het snelst van alle metalen, stelt het Internationale Energieagentschap. Tegen 2040 zullen we 42 keer zo veel lithium nodig hebben. Bewoners van Ústí nad Labem geloven hier niet echt in. ‘Binnenkort hebben we al dat lithium toch niet nodig. Er zal iets anders komen. Ze experimenteren nu met natriumionbatterijen’, zegt Pavlivsova.

Poliscanova wil haar geruststellen: “Lithium blijft het beste metaal voor de productie van batterijen. Het is het lichtste, meest reactieve element. Het is erg moeilijk om dat te vervangen.”

Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.

Een langere versie verscheen op 18 juli 2024 op MO.be.