Maryam Hassouni: ‘Naïeve XR-strategie werkt alleen voor witte activisten’

Op 9 september blokkeren activisten van Extinction Rebellion (XR) opnieuw de A12 om de overheid over te halen niet langer voordeeltjes te geven aan de fossiele industrie. Ook ik maak me zorgen over de opwarming van de aarde en trok op een regenachtige dag naar een informatiedag van XR. Het ging er over de gevolgen van klimaatverandering als de gemiddelde temperatuur wereldwijd met meer dan 1,5 graad stijgt, en over burgerlijke ongehoorzaamheid om daar iets tegen te doen.

Hoewel ik met iedereen die daar zat dezelfde zorgen deelde, voelde ik me geen deelgenoot. Ik miste de bredere context; er werd met geen woord gerept over institutionele ongelijkheid, klimaatvluchtelingen en klimaatrechtvaardigheid, waardoor mensen zoals ik, die zich bewust zijn van zulke ongelijkheid en ook hun steentje willen bijdragen, niet gauw zullen toetreden.

De crisis is nu

De kern van de boodschap van XR is dat we geen tijd te verliezen hebben. ‘Stop fossiele subsidies’, luidde de kop van een brandbrief aan het kabinet eerder dit jaar, die door 250 organisaties, waaronder XR, werd ondertekend. ‘Fossiele subsidies kosten miljarden, verergeren de klimaatcrisis en staan in de weg van een gezonde toekomst’, stond erin. Opvallend is dat de zorgen van XR vooral gaan over rampspoed in de toekomst. Zo liet ook actrice Carice van Houten in maart weten zich aan te sluiten bij XR, omdat ze zich zorgen maakt over de toekomst van haar kind.

Maar miljarden mensen ondervinden al de gevolgen van de crisis. De Hoorn van Afrika kampt sinds 2020 met ernstige droogte, die onder andere leidt tot misoogsten, ondervoeding, noodgedwongen migratie en conflicten. Het VN-Klimaatpanel (IPCC) waarschuwt dat als we klimaatverandering geen halt toeroepen, het Midden-Oosten en Noord-Afrika onleefbaar dreigen te worden. In 2025 zullen tot wel 100 miljoen mensen met waterschaarste te maken hebben. Nu al zijn mensen op de vlucht door de gevolgen van klimaatverandering en milieuvernietiging.

De eurocentrische blik van waaruit XR naar de wereld kijkt is té beperkt en gaat vooral over witte mensen uit de middenklasse die protesteren tegen iets wat al lang gebeurt. Dat werd bijvoorbeeld zichtbaar toen een paar maanden geleden de Europese Commissie op initiatief van Rutte en Meloni een migratiedeal sloot met de Tunesische autocratische president Kais Saied en XR daarover zweeg. In ruil voor 1 miljard euro aan economische steun, wordt Saied verzocht vluchtelingen tegen te houden die op bootjes de oversteek naar Europa willen maken. Deze stroom van gedwongen vluchtelingen kun je niet los zien van de klimaatcrisis.

De Tunesische autoriteiten hebben inmiddels duizenden ontheemde mensen opgepakt en in de woestijn aan de Tunesisch-Libische grens gedumpt, zonder water en voedsel in een gebied waar het 50 graden Celsius wordt, waar ze uiteindelijk bezwijken en sterven in deze verzengende hitte, onder hen kinderen en zwangere mensen. Voor hen is de toekomst die wij hier zo vrezen al realiteit. Opvangen van klimaatvluchtelingen zou dé grondpijler van XR moeten zijn. Niet slechts de zorgen over de toekomst van ónze kinderen.

Klimaatrechtvaardigheid zou een tweede fundament moeten zijn. Sieger Sloot, ook acteur en activist van XR, werd begin augustus veroordeeld voor opruiing door zijn oproep voor een A12-blokkade eerder dit jaar. Hij kon in januari niet worden opgepakt omdat hij op skivakantie was, waardoor hem hypocrisie werd verweten. Zijn verdediging: hij was er met een elektrische auto naartoe gereisd.

Allemaal goede bedoelingen, maar denk eens verder: een essentieel onderdeel in accu’s van elektrische auto’s is de grondstof kobalt, afkomstig uit Congo. Voor een paar dollar per dag werken Congolese kinderen in mensonterende omstandigheden in levensgevaarlijke en vervuilende mijnen, zodat wij hier in peperdure auto’s ons geweten kunnen sussen. Dat is een schoolvoorbeeld van neokolonialisme, een systeem dat gebouwd is op onderdrukking en uitbuiting. Zonder besef van wereldwijde klimaatrechtvaardigheid zal er niets veranderen.

Truttige ongehoorzaamheid

De acties van XR hebben iets truttigs; het is een dagje uit op de A12, wat auto’s blokkeren, ondertussen alles filmen, een selfie maken voor je Insta en met een volgekalkte spandoeken met teksten als ‘stop fossiele subsidies’ zitten wachten tot je weer naar huis mag omdat je een voorstelling moet spelen in Venlo of de oppas van je kind moet aflossen. Als je ‘s avonds geen etentje of feestje hebt, kun je langer blijven en je gratis nat laten spuiten. Als je écht iets mee wil maken, kun je ook gaan voor een heuse arrestatie.

Een belangrijk onderdeel van de campagnestrategie van XR is om zoveel mogelijk activisten zich zonder verzet te laten arresteren. Ze geloven dat buitenstaanders hun boodschap daardoor serieuzer nemen. Ervaringsdeskundige Carice van Houten zei daarover in de podcast Peptalk & Friends van cabaretier en acteur Pepijn Schoneveld: ‘Ik heb het als iets heel ontspannends ervaren’ en ze vertelde dat ze zich ook heel veilig voelde, ‘omdat we daar zo kwetsbaar en geweldloos zaten. Ik dacht: we doen niets verkeerd, dus er kan eigenlijk niet zo heel veel misgaan.’ In de woorden van Van Houten was de busreis met de politie naar het stadion van ADO Den Haag (waar de demonstranten weer in vrijheid werden gesteld) ‘een soort schoolreisje’.

Laten we in godsnaam stoppen met dit soort volledig misplaatste, naïeve stompzinnigheid! Want het is een strategie die niet geldt voor zwarte activisten en activisten van kleur. Veel XR-activisten vertrouwen er dan misschien op dat het systeem aan hun kant staat en ze niet hard gestraft worden, voor mensen van kleur werkt het systeem anders. Voor hen hebben geweldloze protesten vaak grotere gevolgen; ze krijgen sneller een strafblad, wat ernstige consequenties heeft voor hun toekomst. Dat is allesbehalve ontspannend en veilig.

De Britse tak van XR kwam in juli 2020 met een statement: ‘We erkennen nu dat onze tactiek van arrestatie het makkelijker heeft gemaakt voor mensen met privileges om mee te doen en dat ons gedrag en onze houding het systeem van witte suprematie hebben gevoed. Het spijt ons dat deze erkenning zo laat komt.’ (vertaling door de auteur, red.) XR is zich dus wel degelijk bewust van institutionele ongelijkheid en biedt zelfs haar excuses aan, maar ondertussen weigeren ze nog steeds te onderzoeken of er een andere benadering te vinden is over het organiseren van sociale verandering. Wat een gemiste kans.

Klimaatverandering gaat ons allemaal aan en daarom zouden milieubewegingen toegankelijk moeten zijn voor iedereen, ook voor gemarginaliseerde groepen. Om een effectieve milieubeweging op te bouwen waarin iedereen zich veilig en gerepresenteerd voelt, moet XR haar blik verruimen en stoppen met het verheerlijken van arrestaties. Laatst zei een XR-activist tegen mij dat klimaatverandering natuurlijk vooral systeemverandering is. Daar ben ik het roerend mee eens. Ik raad XR van harte aan om het systeem te veranderen, te beginnen bij zichzelf.