Redt Nederlandse ‘vogel’ Jakarta van de zee?

In de villawijk aan de Baai van Jakarta  is de zinkende stad goed zichtbaar. In de jachthaven liggen de boten al hoger dan de huizen. "De stad zakt momenteel elke vier jaar met een meter", vertelt waterbouwkundige Victor Coenen van het Nederlandse ingenieursbedrijf Witteveen+Bos. Hij wijst naar een van de huizen. "De mensen hadden zich  bij de aankoop van hun woning een ander uitzicht voorgesteld. Over vier jaar kunnen ze niet meer uit hun ramen kijken. Dan leven ze in een aquarium."

Een genegeerd probleem
Door de jaren heen is Jakarta  in zo’n snel tempo gedaald, dat het noordelijke kustdeel al voor 40 procent onder de zeespiegel ligt. De Indonesische hoofdstad kampt met ernstige funderingsproblemen. De grond onder de metropool zakt. Dat komt omdat nog geen 4 procent van de 28 miljoen mensen is  aangesloten op het leidingwatersysteem. Iedereen  pompt zijn dagelijkse drinkwater.

Het stadsbestuur negeerde jarenlang het probleem. "Tijdens het regenseizoen (november-mei, red.) staat de stad ieder jaar weer blank. Indonesische waterbouwkundigen waren ervan overtuigd dat het overstromingsgevaar vanuit de rivieren kwam. Sinds duidelijk is geworden dat het land lager dan de zee is komen te liggen, vormt de oceaan de grootste bedreiging", legt Coenen uit.

Nederlands ontwerp
De Nederlandse waterbouwkundige behoort tot een van de ontwerpers van de deltawerken die in de baai van Jakarta worden gebouwd. Als het plan tenminste wordt goedgekeurd. Het moet de stad van de ondergang behoeden. Het elegante concept trekt nu al bekijks vanuit de hele wereld. De Indonesische afsluitdijk beeldt een Garuda uit, het mythologische rijdier van de hindoegod Vishnoe, dat eveneens het nationale symbool van Indonesië is. Op de zeventien kunstmatige eilanden die in zee worden opgespoten en de veren van de vogel voorstellen, verschijnen wolkenkrabbers, luxe appartementen en tolwegen. Het 'Manhattan van Jakarta' jubelden de kranten bij de presentatie vorig jaar.

De 'vogel', zoals Coenen steevast de Indonesische afsluitdijk noemt, maakt onderdeel uit van een masterplan met als titel ‘De Nationaal Hoofdstedelijke Geïntegreerde Kust Ontwikkeling’. Indonesië ondertekende met Nederland als ‘waterspecialist van de wereld’ in 2014 een samenwerkingsverdrag. Ons land financieert een deel van het vooronderzoek in hoop dat Nederlandse waterbouwkundige bedrijven het project mogen uitvoeren.

Teleurgestelde televisieploegen
Vanuit de hele wereld wordt er geaasd op een deel van de taart. Internationale tv-ploegen reizen af en aan om het Manhattan voor de kust van Jakarta voor hun camera vast te leggen. Deze ochtend druipt er opnieuw een – dit maal Franse – cameraploeg teleurgesteld af. Via Delhi en Sri Lanka waren ze helemaal naar Jakarta gevlogen. Maar in de Baai van Jakarta is nog niets te zien. Behalve de cementen nooddijk voor de kust in een van de armste buurten aan zee die op springen staat. "Maar dat is niet sexy genoeg", zegt Coenen cynisch.  

Hij moet enigszins lachen om de teleurgestelde gezichten van de Franse journalisten. Die nog enkele shots van hem maken. Wederom inzoomen op een drijvende kraanwagen die plastic zakjes uit een stinkend meer haalt. Ze willen niet helemaal met lege handen van deze journalistieke missie thuiskomen. Vervolgens vertrekken ze gefrustreerd.

Geen speeltje
Volgens Coenen is de Indonesische afsluitdijk zonder meer een bouwkundig hoogstandje. Hij is best trots op het ontwerp. Toch noemt hij de Garuda ook een vloek. Want het mag geen speeltje van de Indonesische bestuurders en internationale bedrijven worden om de aandacht van de werkelijke problemen af te leiden.

Om zijn betoog concreet te maken, klimt hij behendig via een trappetje de verwaarloosde zeedijk op, spreidt zijn armen uit en zegt theatraal: "Hier gaat het om. Het water staat al bijna aan de rand, terwijl het laag water is. Daarom moeten we eerst deze zeemuur repareren. Als de dijk werkelijk barst, staan wel de levens van miljoenen mensen op het spel", klinkt het dreigend.

Hij wijst naar het krijtstreepje bovenaan de deur van een woonhuis vlak achter de dijk tot waar afgelopen Kerst het wassende water vanuit de Baai van Jakarta steeg. "Iedereen was in paniek", weet hij nog. Maar wat heeft het stadsbestuur sindsdien ondernomen? Over een maand begint het regenseizoen. Eind december vallen de zwaarste buien die meer dan 48 uur kunnen aanhouden. De rivieren overstromen en grote delen van de stad staan blank. Tot zijn grote teleurstelling moet de Nederlandse waterbouwkundige vaststellen dat sinds vorig jaar de renovatiewerken aan de nooddijk zijn stil komen te liggen. "Het geld is op", klinkt het somber. Water sijpelt overal door de broze cementmuur.

Achterstallig onderhoud wegwerken
Het stadsbestuur van Jakarta moet uiteindelijk het groene licht voor de bouw van de Garuda geven. In zijn kantoor in het hartje van de hoofdstad vertelt bestuurder Basuki Tjahaja Purnama, Ahok in de volksmond genoemd, dat hij momenteel een boel andere zaken aan zijn hoofd heeft. Hij volgde vorig jaar oktober de huidige president Joko Widodo op als gouverbeur van Jakarta. Hij vindt dat een waterbouwkundig werk als deze afsluitdijk de metropool siert.

Maar als de inwoners niet stoppen met het oppompen van drinkwater blijft de stad zakken. Hij heeft het bedrijfsleven benaderd met het verzoek commerciële waterleidingsbedrijven op te richten. De private sector is vooralsnog niet geïnteresseerd. Ahok, die bekend staat om zijn socialistische stijl van regeren, eist dat deze bedrijven de stedelijke armen een zo laag mogelijk bedrag voor hun drinkwater in rekening brengen. Maar zolang er aan water niets valt te verdienen, komt er geen ondernemer over de brug.

Ahok vindt net zoals Coenen dat eerst het achterstallige onderhoud van de zeedijk moet worden weggewerkt, voordat er over het 'Manhattan van Jakarta' gesproken kan worden. Hij heeft een nieuw budget vrijgemaakt voor de reparatie van de noodwering voor de kust. Maar hij wil ook dat de vissers er vertrekken. Het is er niet alleen te gevaarlijk voor hen, hun scheepswerven op de dijk veroorzaken eveneens lekkages. Overal in de stad laat Ahok goedkope torenflats bouwen waarin de voormalige krotbewoners een tweekamerappartement gratis krijgen.

Afvaldump
Ahok wil af van de sloppenwijken langs de rivieren. 3,4 miljoen mensen moeten er vertrekken. Het overstromingsgevaar komt naast de zee net zo goed vanuit de rivieren. "Zij gebruiken de waterwegen als hun afvalbak waardoor die verstopt raken. De pompen langs de kust gaan kapot omdat er plastic in komt", moppert hij vanuit zijn kantoor in het stadscentrum dat nog dateert uit de koloniale periode.

Maar de armen langs de waterwegen willen niet weg. Meubelmaker Johny die in de rivierbedding langs de Ciliwung werd geboren, verwijt de gouverneur grootheidswaanzin. Recent verjoeg de politie met traangas een compleet buurtschap. "Ik betaalde veertig jaar mijn electriciteitsrekening, ik droeg bij aan de belasting. Nu zijn we een last."

Naast drinkwaterbedrijven bestaan er ook geen vuilnisophaaldiensten in de metropool. Gouverneur Ahok geeft toe dat het stadsbestuur ook in het afvalprobleem moet investeren. Alleen in de betere buurten wordt het huisvuil opgehaald, zij het met oude, kapotte vrachtwagentjes. De rest van de stadsbewoners gooit zijn afval in de rivieren en kanalen.

Geldverspilling
Coenen adviseert de gouverneur toch in te stemmen met de bouw van de Indonesische afsluitdijk. De 'vogel' fungeert namelijk ook als een lokaas. Multinationals willen maar al te graag in het Manhattan voor de kust investeren. "Met dat geld kan het stadsbestuur pompen kopen, dijken ophogen en meren schoonmaken", legt de Nederlandse waterbouwkundige enthousiast uit. De 4 miljoen inwoners langs de kust moeten snel beschermd worden voor de eerste tropische stortbuien weer vallen.

Stedelijke activisten noemen de 40 miljard kostende deltawerken verspilling van geld. "Dat kan wel wezen, maar de stad is volgebouwd", stelt Coenen. Hij wandelt de brug over richting een ommuurde compound waar joekels van pompen in huizen tot vijftien meter hoog overuren draaien. Er staan er zes. "We hebben er minstens tachtig nodig om de stad tijdens het regenseizoen droog te houden", legt hij uit.  

Er is geen ruimte in de stad voor meer pompen of meren die het overtollige water kunnen opvangen. "Hoe lang kunnen we de dijken nog omhoog bouwen? De enige oplossing is om de open zee op te gaan." Coenen pleit voor snelle actie. "Als we nu niets doen in deze overbevolkte stad zakt de metropool verder en ligt over vijftien jaar 80 procent van Jakarta in een zoutwater moerras. Het gouverneurskantoor van Ahok staat dan niet meer in het stadscentrum maar aan zee", luidt zijn sombere voorspelling. 

De gouverneur, die net terug is uit Nederland voor een bezoek aan de Hollandse deltawerken, neemt binnenkort een beslissing.  "Ik kwam er achter dat jullie in de jaren '20 net zo goed tegen de afsluitdijk waren gekeerd. Nu danken jullie God op jullie knietjes." 

VPRO radio 1 Bureau Buitenland zendt 10 november de reportage 'De zinkende stad' over de waterproblematiek in Jakarta uit tussen 21.00 – 22.00 uur.