Sociaal kantelpunt: klimaatactivisten hebben bijna genoeg mensen overtuigd

Voor de tweede keer in korte tijd willen activisten van Extinction Rebellion (XR) dit weekend de A10 in Amsterdam-Zuid blokkeren bij het oude hoofdkantoor van de ING. Die bank is volgens een woordvoerder namelijk ‘de grootste financier van de fossiele industrie in Nederland’. Eind december leidde dat tot honderden arrestaties en evenveel boze reacties. De blokkades van XR zijn bepaald niet populair, zo lijkt het.

Dat concludeerde ook het televisieprogramma Hart van Nederland (HvN) eind januari: ‘slechts’ 20 procent van de leden van een HvN-panel vond dat XR goed werk doet. Toch was XR-woordvoerder en medeorganisator van de A12-blokkades Lucas Winnips laaiend enthousiast. ‘Goed nieuws!’, schreef hij op X. 20 procent steun noemde hij ‘gigantisch’; dat zou namelijk dicht bij het ‘maatschappelijk kantelpunt’ van 25 procent zitten.

Wacht even. Maatschappelijk kantelpunt? 25 procent? Waar gaat dit over?

“Ik vond het wel grappig”, vertelt Winnips aan de telefoon. “Er stond ‘weinig steun voor Extinction Rebellion’, maar toen ik het las, dacht ik: hé, dat is eigenlijk best veel.” 20 procent is bijvoorbeeld meer dan het percentage kiesgerechtigden dat op de PVV stemde, vergelijkt Winnips. “En daarover wordt gezegd dat we ernaar moeten luisteren. Dan is dit toch ook een teken dat er beter naar ons geluisterd moet worden?”

Winnips noemt het een misverstand dat voor de eis van Extinction Rebellion (kortweg: CO2-neutraal in 2025) een meerderheid in de samenleving nodig is. “Vaak kun je al met een kleine groep zorgen voor een verschuiving.” Het moment waarop een groep groot genoeg is om een verandering in de samenleving teweeg te brengen, is het ‘maatschappelijke kantelpunt’ dat Winnips noemde.

Tipping point

In de wetenschap heet zo’n kantelpunt een ‘tipping point’. Na zo’n tipping point is een verandering zo ver op gang dat die niet of nauwelijks meer te stoppen is, vertelt sociaal psycholoog Geerte Paradies van de Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO). Je vindt tipping points vooral in de natuurwetenschap.

Een vaak aangehaald voorbeeld is het smelten van de gletsjers: die houden het aardoppervlak normaliter koel, maar als die smelten, versnelt klimaatopwarming, waardoor de gletsjers nóg sneller smelten, wat de klimaatopwarming weer versnelt, enzovoort. Een voorbeeld van een ‘sociaal’ tipping point is volgens Paradies de acceptatie van roken, die de afgelopen jaren steeds sneller afnam. Iets dergelijks gebeurt nu met vegetarisme: daar zijn in hoog tempo steeds meer mensen voor.

Een social tipping point is dus een normverschuiving, legt Paradies uit. “Die normverschuiving heeft een lange aanloop en gebeurt in verschillende stappen. Zo heb je eerst de zogenoemde innovaters, dat zijn de mensen die iets als eerste doen. Vervolgens komen de early adopters: mensen die graag nieuwe dingen uitproberen.” En dan komt een moeilijkere groep: “De early majority. Dat zijn vaak mensen met een heel andere achtergrond.” Als die vroege meerderheid mee is, kun je spreken van een social tipping point en is een nieuwe norm een kwestie van tijd: roken is niet meer cool, vegetarisch eten de standaard.

Over de vraag bij welk percentage dat kantelpunt bereikt is, lopen de meningen uiteen, zegt Paradies. De 25 procent die Winnips noemt, heeft ze eerder gehoord, maar andere onderzoeken spreken al van een kantelpunt bij 15 of 18 procent. Een precies percentage vált eigenlijk ook helemaal niet te noemen, legt Paradies uit: “Het is geen exacte wetenschap.” Bovendien is het volgens haar belangrijker om de júiste mensen mee te krijgen, dan vast te houden aan een ‘magisch’ percentage.

Ambassadeurs

Het belangrijkste is namelijk het bereiken van die vroege meerderheid, en daarvoor ziet Paradies een belangrijke taak weggelegd voor mensen die zij ‘ambassadeurs’ noemt: politiek leiders of mensen die breed aanzien genieten in de samenleving. Actrice Carice van Houten, die zich in 2023 bij XR aansloot, is zo iemand. “Zij heeft een podium en is een ambassadeur voor verschillende doelgroepen. Op die manier vergroot je de kans dat je mensen meekrijgt die op belangrijke posities zitten en zich kunnen inzetten voor wetgeving of beleidskeuzes van grote bedrijven.”

Let de Jong, XR-woordvoerder van de A10-blokkade van 24 februari, noemt het “mooi meegenomen” als sleutelfiguren zich bij de beweging aansluiten, maar de tactiek van XR is vooral gericht op verandering van de brede publieke opinie. Ook De Jong hoopt op de 25 procent die Winnips noemde: als na dit weekend een kwart van de bevolking tegen het fossiele beleid van de ING is, zal de bank haar beleid wel móeten aanpassen, denkt de woordvoerder. “Reputatie is alles. Als ING-medewerkers op feestjes moeten uitleggen waarom ze in hemelsnaam voor die bank werken, dan kan het snel gaan.”

Shivant Jhagroe, onderzoeker politiek van duurzame transities aan de Universiteit Leiden, vindt net als Paradies dat we ons niet moeten vastklampen aan percentages. We moeten social tipping points volgens hem zien als een metafoor, niet als een natuurwet. “Als een ecosysteem een bepaalde kant op beweegt, is dat grotendeels onomkeerbaar. Maar als er iets in de samenleving beweegt, komt er reactie en kritiek op.” Hij vergelijkt een kantelpunt van de samenleving daarom met een stoel die op twee poten staat en een bepaalde kant op dreigt te vallen. Of de stoel omvalt, is geen kwestie van natuurkunde maar het gevolg van een politieke strijd.

Jhagroe vindt dan ook dat we voorzichtig moeten zijn met de metafoor van het social tipping point, anders dreigen we de politieke discussie ‘plat te slaan’. “Als je het alleen hebt over wie het mooiste percentageverhaal heeft, kom je inhoudelijk niet verder.” De échte kantelpunten zitten volgens Jhagroe niet in de cijfers, maar de inhoud. Als voorbeeld noemt hij het demonstratierecht dat onder druk staat door onder andere criminalisering van klimaatdemonstranten, maar ook de klimaatrechtszaken van bijvoorbeeld Milieudefensie tegen ING.

Jhagroe: “Je moet de strijd voeren op het juridische en politieke vlak. Daar zit de macht.” Als een rechter een bank of bedrijf straf oplegt voor klimaatontwrichting, dan schept dat een machtsinstrument dat de samenleving als geheel kan veranderen, denkt hij. “Dan kun je wel hopen op een bepaald percentage dat je steunt, maar er moeten vooral politieke acties zijn. Je moet het machtsspel durven spelen.”

Moraal versus macht

Volgens Jhagroe spelen de activisten van XR dat spel steeds meer. “Via hun demonstraties laten ze zien dat de publieke ruimte niet alleen gedomineerd kan worden door auto’s en geld, maar ook door mensen.” Slim, zegt Jhagroe, want zo voer je de strijd op beide ‘flanken’. Het morele verhaal (wereldwijde klimaatrechtvaardigheid) dat het op links goed doet, slaat volgens hem namelijk op rechts niet aan. “Rechts heeft geen moraal, op rechts gaat het over macht. En dus moet de klimaatstrijd ook gaan over geld, middelen en over de vraag van wie de publieke ruimte is.”

Hoe dicht XR bij een grote normverschuiving is, durft Paradies niet te zeggen. “Maar ik gok dat we in de early adopter-fase zitten.” Want hoewel in november meer mensen dan ooit (85 duizend) meeliepen in een klimaatmars, heeft de sociaal psycholoog het idee dat nog lang niet iedereen voor zulk radicaal klimaatbeleid voelt als XR voorstelt. “De early majority is nog niet mee, en ik denk ook niet dat we ons in korte tijd massaal bij XR zullen aansluiten.” Waar ze wél resultaat ziet, is het idee dat we van fossiele subsidies af moeten: daar is bijna driekwart van de Nederlanders het mee eens. “En daar heeft XR een grote rol in gespeeld.”

Met de geplande blokkade op de A10 blijft XR bouwen aan de 25 procent steun. “Maar”, zegt XR-woordvoerder De Jong, “we zijn een middel, geen doel. Iedereen kan zich op zijn eigen manier uitspreken tegen het beleid van de bank, of je nu naar de A10 komt of een brief schrijft naar ING.” De volgende blokkade van de A12 in Den Haag staat ook al gepland: op zaterdag 6 april. Woordvoerder Winnips is strijdvaardig: “We móeten de politiek en bedrijven in beweging krijgen. Er zit niets anders op, ze luisteren niet.”