‘Wereldwijd ontvouwen zich twee krachtige fenomenen: de stijgende opwarming van de aarde en de opmars van vrouwen en meisjes. De relatie tussen de twee wordt vaak over het hoofd gezien, maar gendergelijkheid is de sleutel tot de oplossing van de uitdagingen waar onze aarde voor staat’. Zo begint schrijver en milieuactivist Katherine Wilkinson in november vorig jaar haar
TedWomen-talk. Wat hebben klimaatverandering en gender dan precies gemeen?
Gevolgen
Dat mensen in landen met lagere inkomens het door milieuvervuiling en de gevolgen van klimaatverandering het zwaarst te verduren krijgen, wordt alsmaar duidelijker. Een vorig jaar verschenen verschenen
rapport van
UNISDR, de VN-organisatie voor de beperking van risico bij natuurrampen, toont een sterke toename van economische verliezen als gevolg van klimaatgerelateerde rampen in de afgelopen twintig jaar. ‘Degenen die het meest lijden onder klimaatverandering zijn de personen die het minst bijdragen aan de uitstoot van broeikasgassen’,
stelt hoogleraar Debarati Guha-Sapir, hoofd van het Belgische
CRED (Centrum voor Onderzoek van de Epidemiologie van Rampen).
Vrouwen in plattelandsgebieden van landen met lagere inkomens zijn het kwetsbaarst, vanwege hun vaak zwakkere sociaaleconomische positie. Teresa Anderson, coördinator klimaatbeleid bij ActionAid International, vertelt aan de telefoon vanuit Zweden over de omstandigheden waarmee deze vrouwen te maken hebben.
Want hoewel die omstandigheden per land kunnen verschillen, zijn er veel overeenkomsten te vinden. Zo zijn vrouwen als kleinschalige boeren vaak de verantwoordelijken voor het voedsel binnen hun families. Ze verbouwen eetbare gewassen terwijl mannen zich vaker op handelsgewassen richten. Hiervoor krijgen die laatste meer ondersteuning van de overheden. Vrouwen moeten vaak zelf hun plan trekken, met een klein veldje waar ze moeilijker aan komen dan mannen.” Dit terwijl vrouwen wereldwijd meer dan de helft van het voedsel produceren, zo laat het rapport van de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties uit 2015 zien.
“
Naast het werk op het land krijgen vrouwen bovendien allerlei andere taken op hun bord
Daar komt nog bij dat de vrouwen minder toegang hebben tot bijstand, voorlichting, kredieten en landrechten, aldus Anderson. “Als gevolg van dat laatste kunnen ze minder investeren in zaken als irrigatie, diversificatie van het aantal gewassen of windschermen die hun land weerbaarder zouden maken tegen klimaatveranderingen. Naast het werk op het land hebben vrouwen bovendien allerlei andere taken op hun bord, zoals water en brandhout verzamelen, vee voederen, de opvoeding van de kinderen en zorg voor de ouderen.
Vrouwen de dupe van klimaatontwrichting
Genderongelijkheid wordt door klimaatverandering alleen maar groter. In tijden van droogte moeten vrouwen bijvoorbeeld verder en verder lopen om water te halen. De uren die ze hieraan kwijt zijn kunnen ze niet aan iets anders besteden. Anderson: “Vrouwen leggen lange afstanden af, in de verschroeiende hitte, dragen vervolgens zware kannen met water en raken zelf vaak uitgedroogd. Ook worden meisjes vaker van school gehaald om water te gaan halen. Zo gaan ze verder achteruit.” Het komt ook voor dat meisjes bij de waterbronnen door mannen worden belaagd of zelfs ontvoerd, zo blijkt uit een
rapport van het Climate Change and Resilience Information Center uit 2016.
“
Vrouwen slaan het vaakst een maaltijd over; ze geven eerst de mannen en kinderen te eten
In dorpen die worden geteisterd door droogte is het uiterst moeilijk om aan voedsel te komen, aangezien de oogsten mislukken en veel vee sterft. Mensen zijn alleen nog bezig met overleven. “Soms zorgt dat voor spanningen of zelfs huiselijk geweld”, vertelt Anderson. “De mannen hebben honger en de vrouw is in hun ogen niet in staat om die ene taak die aan haar is toevertrouwd te vervullen: eten op tafel zetten.” Vrouwen lopen ook meer risico op ondervoeding: “Ze slaan het vaakst een maaltijd over omdat ze eerst de mannen en kinderen te eten geven.”
Wanneer het niet meer lukt om voedsel te verbouwen zoeken sommige vrouwen hun toevlucht in sekswerk om zo hun families van eten te voorzien, stelt Anderson. Een onderzoek uit 2018 van ICAP toont bijvoorbeeld aan dat in de stedelijke gebieden van Lesotho het aantal meisjes dat geld verdient met seks vervijfvoudigde door de droogte. Het aantal gedwongen seksuele relaties verdrievoudigde, wat weer leidde tot meer hiv-besmettingen. Langdurige droogte kan in sommige regio’s ook leiden tot het vroeger uithuwelijken van meisjes. Families hopen op die manier de eindjes aan elkaar te knopen om bijvoorbeeld de bruidsschat op te kunnen brengen.
“
Soms mogen de vrouwen niet alleen naar buiten; hoe kunnen ze dan voor zichzelf en hun kinderen zorgen?
Droogte maar ook de stijgende zeespiegel als gevolg van klimaatverandering leidt in veel landen tot migratie naar de steden. Dit is bijvoorbeeld het geval in Bangladesh en Senegal. Gezinnen komen in achterstandwijken terecht waar ze nauwelijks aan werk kunnen komen. Of vrouwen blijven achter in dorpen terwijl de mannen uit hun gemeenschap naar de steden migreren. In Nepal zijn bijvoorbeeld plattelandsgebieden waar geen mannen van werkende leeftijd meer te bespeuren zijn.
Zo moeten vrouwen, bovenop de huishoudelijke- en opvoedingstaken, ook de achtergelaten velden voor hun rekening nemen. Ze ervaren uitputting, armoede en honger, schrijft ActionAid in 2016. De velden overwoekeren soms, aangezien de vrouwen niet alles in hun eentje kunnen doen. “In de dorpen waaruit veel mannen geëmigreerd zijn, zijn vrouwen afhankelijk van geld dat niet altijd, of te laat komt. In Bangladesh zijn er religieuze gemeenschappen waar hier nog bij komt dat vrouwen niet alleen naar buiten mogen. Hoe kunnen ze dan voor zichzelf en hun kinderen zorgen?”, aldus Anderson.
Wereldwijd eisen natuurrampen ook meer vrouwelijke dan makkelijke slachtoffers, aldus een rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie uit 2011. In landen die door zware overstromingen worden getroffen, zoals in Bangladesh gebeurde, verdrinken veel vrouwen omdat ze nooit hebben leren zwemmen. Omdat informatie over weerswaarschuwingen hen niet altijd bereikt, zijn ze bovendien slechter voorbereid op meteorologische risico’s. “In de nasleep van natuurrampen zijn vrouwen ook nog kwetsbaarder voor honger, machtsmisbruik en verkrachting”, voegt Anderson toe.
Vrouwen staan dichterbij de oplossingen
Dat vrouwen in veel gemeenschappen minder te zeggen hebben, is volgens schrijver Katherine Wilkinson een gemiste kans in de strijd tegen de gevolgen van klimaatverandering. Vrouwen hebben namelijk het beste zicht op de behoeften van hun families en de bredere gemeenschap, en nemen vaak het voortouw in het bedenken van innovatieve oplossingen. Ze weten waar de uitdagingen en kansen liggen, stelt ook ActionAid in een
rapport uit 2017. Daarom zet de organisatie verschillende programma’s op om vrouwen te helpen het heft in eigen handen te nemen. Het versterken van de positie van vrouwen is namelijk de beste tactiek om aanpassingsstrategieën te bevorderen bij mensen die door klimaatverandering worden getroffen, aldus Anderson.
Zo werd Coumba Cisse uit het Senegalese dorp Ban de nieuwe voorzitter van een vrouwengroep. Op de bijeenkomsten discussieerden vrouwen over hun rechten en de verantwoordelijkheden van de overheid. Zo kwamen ze tot de conclusie dat ze veel te veel tijd kwijt waren aan het afleggen van lange afstanden naar de dichtstbijzijnde graanmolens.
Zo vertelt Cisse aan ActionAid: ‘Of we stampten graan met de hand. Dat is zwaar werk en wij hebben nog zoveel meer te doen. Dus bedachten we dat de aankoop van een elektrische freesmachine ons veel tijd en energie zou besparen.’ Cisse en twee andere vrouwen van het dorp stapten naar de burgemeester en overtuigden hem om de machine aan te schaffen.
Anderson benadrukt hoe belangrijk het is om vrouwen bij elkaar te krijgen en met hen te achterhalen waar de problemen en oplossingen liggen. “Dat helpt de hele gemeenschap vooruit, want hoe meer voorstellen om de situatie te verbeteren hoe beter. Zo krijgen vrouwen die vroeger over het hoofd werden gezien spreektijd en de gelegenheid om hun situatie te verbeteren.” Op die manier concludeerden sommige vrouwen uit Senegal dat al het kunstmest hen te veel kostte, waarna ze zijn overgestapt naar een biologische mestvariant die meteen veel beter voor het milieu is.
“
In noodsituaties kunnen vrouwen de kwetsbare leden van een gemeenschap aanwijzen zodat die veilig worden geëvacueerd
Vrouwen spelen ook een belangrijke rol in rampbeheersing, stelt de Wereldgezondheidsorganisatie. Daarom betrekken veel rampenbestrijdingsprogramma’s nu vrouwen bij de projecten, die de volle verantwoordelijkheid krijgen. “Zo kunnen vrouwen bijvoorbeeld van te voren de kwetsbare leden van een gemeenschap aanwijzen en ervoor zorgen dat die veilig worden geëvacueerd. In de nasleep ligt de distributie van hulp en voedsel ook in de handen van vrouwen. Zo wordt alles eerlijk verdeeld”, legt Anderson uit.
Vrouwen spelen ook een rol binnen ActionAids weerprogramma’s, waarbij de gemeenschapsleden meer grip op het veranderende weer krijgen. Zo is Fatou Keita* in haar dorp Bakhu in Senegal de contactpersoon voor weersinformatie. Ze vertelt: ‘Ik bewaar de neerslagmeter in mijn veld naast het dorp. Elke dag controleer ik het toestel en noteer ik de gegevens. Als het regent of er is nieuws om te delen met de boeren, dan belt de vertegenwoordiger van het nationale meteorologisch instituut mij op om informatie uit te wisselen.
Tijdens het regenseizoen spreken we elkaar elke dag. Ik breng hem op de hoogte van de neerslagmetingen, zodat de overheid de neerslagtrends en klimaateffecten in Senegal beter kan volgen. Hij geeft mij informatie over weersverwachtingen in onze streek.’ Keita wijst naar een bord in haar dorp met symbolen van regen, zon, storm en wind. “Ik plaats een X naast het juiste symbool en ik noteer de datum van de vermoedelijke start en het einde van het regenseizoen. Dat helpt mensen in geval van een valse start van het seizoen.”
“
Er is een tijdperk aangebroken van vrouwen in strijd tegen klimaatverandering
Pictogrammen zijn nodig, want niet iedereen in het dorp kan lezen en schrijven. Daarom is scholing zo belangrijk in het ontwikkelen van aanpassingsstrategieën bij klimaatverandering. “In Vietnam heeft bijvoorbeeld bijna iedereen een smartphone, maar als je niet kunt lezen wat er in een waarschuwings-app staat, dan heb je er niet veel aan”, stelt Anderson. Zij gelooft, net als Wilkinson, dat er een tijdperk is aangebroken van vrouwen in strijd tegen klimaatverandering. “Kijk maar naar de jongerenactiegroep
Youth for Climate! Die wordt geleid door jonge vrouwen in het zuiden en in Europa.”
Dit artikel is mede mogelijk gemaakt door ActionAid.
* Fatou Keita’s getuigenis komt uit dit rapport.
