Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
Update: Het Nederlands drinkwater is in gevaar. In een nieuw verschenen
rapport over de kwaliteit van het Nederlands drinkwater worden verontrustende waarschuwingen gegeven: oude én nieuwe bronnen van watervervuiling leiden tot een verslechtering van grondwaterkwaliteit die langdurig, en misschien zelfs onomkeerbaar is.
En die bronnen van vervuiling? Die lopen uiteen, maar medicijnresten worden opvallend vaak genoemd om de watervervuiling te verklaren. Andere oorzaken zijn bestrijdingsmiddelen, verzilting en industriële stoffen. Daarnaast heeft klimaatverandering op verschillende manieren een versterkend effect op watervervuiling, bijvoorbeeld doordat extreme droogte tot minder rivierafvoer en toenemende verzilting leidt. Tel daarbij op dat medicijnresten ook een directe impact hebben op het milieu, en zouden we misschien twee keer na moeten denken voordat we een pilletje slikken tegen de pijn?
Van drogist naar drinkwater
Precieze verkoopcijfers van zelfzorgmedicijnen – geneesmiddelen waar geen recept van de arts voor nodig is – zijn moeilijk te achterhalen. Deze medicijnen worden op veel plekken verkocht, mede omdat ze sinds 2007 ook bij de drogist en de supermarkt te vinden zijn. Wat we wel weten, is dat we vooral pijnstillers kopen, zoals paracetamol en ibuprofen, op afstand gevolgd door middelen tegen keelpijn en verkoudheid.
“
Jaarlijks wordt minstens 140 ton geneesmiddelresten in het oppervlaktewater geloosd
Hoeveel resten van medicijnen komen in het milieu terecht? In de
12.000 geneesmiddelen die we in Nederland gebruiken, zitten in totaal 850 verschillende actieve stoffen. Als je een pilletje hebt geslikt, verdwijnen de stoffen die je lichaam niet opneemt via het toilet zo het riool in. Vanuit woonwijken worden verreweg de meeste medicijnresten geloosd; slechts
twintig procent komt van ziekenhuizen en verpleeghuizen. Rioolwaterzuiveringsinstallaties kunnen een deel van die uitgescheiden geneesmiddelen verwijderen, de rest komt in het oppervlaktewater terecht. Naar schatting van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (
RIVM) wordt per jaar minstens 140 ton geneesmiddelresten via de rioolwaterzuivering op het oppervlaktewater geloosd.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zijn negatieve effecten van de restanten medicijnen in ons drinkwater op onze gezondheid zeer onwaarschijnlijk: de hoeveelheid aan medicijnen die je via het drinkwater binnen kunt krijgen, is duizend keer kleiner dan de minimale therapeutische dosis (die per medicijn verschilt). Ook het RIVM spreekt van een verwaarloosbaar gezondheidsrisico. Door de vergrijzing zal wel het medicijngebruik verder toenemen, en daarmee de vervuiling van het oppervlaktewater. En in combinatie met andere bronnen van vervuiling, zo lijkt het nu, lijken de gevolgen voor het drinkwater toch zorgwekkende vormen aan te nemen.
Schadelijk voor vissen
Dieren komen er ook niet goed vanaf. “In studies is weefselbeschadiging in vissen waargenomen”,
schreven drie onderzoekers van het Amsterdamse Waternet in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde (NtvG) in 2013. Zo zagen ze nier-, kieuw- en leverschade bij forellen nadat de vissen drie weken lang waren blootgesteld aan diclofenac, een ontstekingsremmer en pijnstiller, en volgens de Stichting Farmaceutische Kengetallen het meest verkochte middel in apotheken in Nederland.
“
Een milieubeoordeling voor nieuwe geneesmiddelen is verplicht – maar fabrikanten zijn niet verplicht om die beoordeling openbaar te maken
“Diclofenac haal je slecht uit het watersysteem. Het verwijderen van het vergelijkbare ibuprofen, naproxen (merknaam Aleve) en paracetamol gaat veel beter”, staat in NtvG. Volgens Caroline Moermond, onderzoeker bij het RIVM, staat diclofenac op een lijst van medicijnen waarvan extra in de gaten wordt gehouden hoeveel ervan in het water zit. Want hoe meer diclofenac, hoe meer vissen er schade van ondervinden. Mocht er structureel te veel in zitten, dan komt er een Europese wet, die de Onderzoek Zelfzorgmedicijnen maximum toegestane hoeveelheid in het water vastlegt. Als die wet wordt overschreden, moeten de waterschappen in Nederland mogelijk het rioolwaterzuiveringsproces verbeteren. Van diclofenac mag dan duidelijk zijn wat het effect op het milieu is, voor veel geneesmiddelen geldt dit niet. “Dat komt doordat ze al heel lang op de markt zijn”, zegt Moermond. “Een milieubeoordeling voor nieuwe geneesmiddelen is pas sinds 2006 verplicht, en fabrikanten zijn nog niet verplicht die beoordeling openbaar te maken.”
Energie en afvalwater
“Heel veel medicijnfabrieken veroorzaken milieuvervuiling, omdat hun productieprocessen inefficiënt zijn, veel energie verbruiken en een hoop chemicaliën verspillen”, zegt chemicus Tjøstil Vlaar tijdens zijn promotie op nieuwe syntheseroutes voor medicijnen bij de Vrije Universiteit in Amsterdam. Romano Orru, hoogleraar synthetische en bioorganische chemie en de promotor van Vlaar licht toe: “Eigenlijk zou het goed zijn om bij het ontwerp van een medicijn al na te denken over hoe het op grote schaal zo duurzaam mogelijk geproduceerd kan worden. Ik doe onderzoek naar hoe je een ingewikkeld molecuul in minder stappen kunt produceren.”
Een medicijn bestaat uit een verzameling ingewikkelde moleculen. Voor het maken van die moleculen zijn eenvoudige bouwstenen nodig als koolstof, waterstof, zuurstof en stikstof. Hoe ingewikkelder het molecuul, hoe meer chemische reacties er moeten plaatsvinden. Orru: “Het maakproces van eenvoudige medicijnen die al lang op de markt zijn, is in principe al geoptimaliseerd. Voor medicijnen tegen kanker, alzheimer of hepatitis zijn vaak tientallen van die reacties achter elkaar nodig. En hoe meer reacties, hoe meer grondstoffen zoals oplosmiddelen dat vergt en hoe meer afval(water) er vrijkomt. Ook kost het meer energie om de reactie op gang te brengen – en meer geld, omdat elke stap ook een aparte installatie vereist. Omdat het om enorm veel pillen gaat, maakt dat voor verduurzaming wel uit.”
Inleveren die pillen
Wetenschappers onderzoeken ondertussen al wel of ze medicijnen kunnen maken die minder snel door het lichaam worden afgebroken, zodat je er minder van nodig hebt. Ook bekijken farmacologen of ze de stoff en die het lichaam afb reekt minder schadelijk kunnen laten zijn voor het milieu. Deze tak van onderzoek heet met een ingewikkelde naam ecopharmacovigilance. Milieuvriendelijk zijn eigenlijk alleen homeopathische medicijnen, dankzij lage concentraties werkzame stof. Bovendien zijn homeopathische grondstoffen biologisch in plaats van chemisch. Doordat ze vaak uit planten of dieren komen, kost het minder energie om het medicijn te produceren. De vraag is alleen of homeopathie echt helpt om beter te worden.
Dus wat als je écht niet zonder die pijnstillers kan – hoe zorg je ervoor dat de resten zo milieuvriendelijk mogelijk worden verwerkt? Medicijnen vallen onder het klein chemisch afval. Moermond: “Het beste is om medicijnen die je over hebt bij de apotheek in te leveren of naar een inzamelpunt voor klein chemisch afval te brengen. Zij zorgen voor vernietiging. Gooi nooit restjes in het toilet, want die komen meteen in het riool terecht.”
De oorspronkelijke versie van dit artikel verscheen op OneWorld.nl op 1 januari 2016.
