Klimaatconferenties worden door velen gezien als een jaarlijks terugkerend ritueel, als geldverslindende ceremonies waar wereldleiders en hun onderhandeltijgers vooral symboolpolitiek bedrijven. De urgentie voor ambitieuze klimaatafspraken is groot, maar de succesverwachting verschilt enorm en een bindend verdrag is nog steeds ver te zoeken. Toch vervult dit ritueel een aantal belangrijke functies, waardoor de conclusie – ook voor sceptici – moet zijn dat in ieder geval de meest recente klimaattop in Parijs er echt toe deed.
Klimaattoppen zijn volgens velen een circus, een regelmatig terugkerend ritueel, waar veel lucht wordt verplaatst, zoete broodjes woorden gebakken en waar bar weinig actie uit voortkomt. Veel mensen hebben de klimaattop in Kopenhagen van 2009 met hopeloos gefaalde onderhandelingen nog als schrikbeeld op het netvlies. Bezorgde en minder bezorgde wereldburgers zien een geldverslindend theater, waarin het spel om de geopolitieke macht en de knikkers belangrijker lijkt te zijn dan het boeken van echte resultaten om klimaatverandering te voorkomen, in te perken en ermee om te gaan.
De kracht van een goed ritueel
Afgezien van de afspraken die er zijn gemaakt – waarop inhoudelijk nog wel wat af te dingen is – vervulde de top in Parijs (COP21) een belangrijke functie. Om die functie te begrijpen, helpt het om de klimaattop in Parijs vanuit antropologisch perspectief als ritueel te duiden. Rituelen zijn al zo oud als de mensheid en markeren vaak een overgang (‘overgangsrite’). In de persoonlijke sfeer kun je denken aan geboortes, overlijden, huwelijken, conflictbemiddeling en machtsverschuivingen. Rituelen hebben een hoge symbolische waarde bij het loslaten van een oude situatie en het – letterlijk – vorm geven aan een nieuwe situatie. Een ritueel is vaak een (her)bevestiging of overgang naar een identiteit. Daarnaast kanaliseren rituelen de emoties die bij verandering vrijkomen. Wat maakte de klimaattop nu tot een waardevol ritueel voor de maatschappelijke, technologische en economische transitie waar we middenin zitten?
1.Het Ondertussen
Het klimaat staat definitief op de mondiale politieke agenda en de noodzaak van een transitie naar een duurzame samenleving is nog nooit zo breed en diep onderkend als nu. Dat betekent dat we Het Oude los aan het laten zijn, maar tegelijkertijd nog niet weten hoe Het Nieuwe eruit gaat zien. We zitten in het Ondertussen, in antropologische termen ‘liminale fase’. De klimaattop kun je dan ook zien als ritueel om die overgang te begeleiden, om ruimte te geven aan onzekerheid, om emoties te kanaliseren, om het ‘oude’ systeem (of samenleving) met bijbehorende waarden steeds een beetje meer los te laten en een ‘nieuw’ systeem vorm te geven.
2.Bedoelen en bezielen
Rituelen brengen ons terug naar de bedoeling. De klimaattop is erop gericht een groene en oplossingsgerichte mindset te creëren. Niet alleen bij de aanwezigen, maar bij iedereen. Het is een signaal naar de wereld. De kranten stonden er bol van, de journaals berichtten er steevast over en op sociale media werd (en wordt) volop gediscussieerd. Nieuwe coalities werden gesmeed, nieuwe ideeën ontwikkeld, nieuwe initiatieven zagen het licht. Wat COP21 ook (onbewust) met ons deed, was ons laten terugkeren naar de bedoeling en ons als wereldbevolking bezielen. Rituelen brengen ons terug naar onze kern, onze identiteit, naar gemeenschappelijke waarden en belangen. De klimaattop symboliseert een brede onderkenning van de verwantschap en afhankelijkheidsrelatie tussen mens en aarde.
3.Macht en leiderschap vóór duurzaamheid
De top is daarmee ook machtspolitiek eersteklas. En ook dat hoort bij rituelen. Wie mag erbij zijn? En wie niet? Wie mag er wanneer spreken? En van wie wordt het geaccepteerd als hij zijn spreektijd overschrijdt? Wie bepaalt de agenda? Wie heeft de macht een akkoord tegen te houden of sterk te beïnvloeden? Terwijl die machtspolitiek voor velen afbreuk lijkt te doen aan de top, is het machtselement juist een van de successen: hierdoor krijgt de top gewicht en geloofwaardigheid. Klimaatverandering is salonfähig geworden en kan door politici en wereldleiders worden gebruikt zichzelf te profileren. Doordat de wereldleiders zich laten zien, bewijzen zij dat de top hun schaarse tijd waard is, agenderen zij het thema, alloceren (nieuwe) middelen en sluiten allianties. Belangrijk is ook dat de presidenten en leiders ook weer van het toneel verdwijnen om ruimte te geven aan de onderhandelaars. Hier worden nieuwe spelregels geschreven. Hier worden de nieuwe ordening en machtsverhoudingen bepaald.
Rituelen helpen een cultuur van duurzaamheid te bouwen
De uitdagingen die op ons wachten zijn van een planetaire schaal. De oplossingen moeten dus ook mondiaal zijn. We staan voor de hachelijke taak een wereldcultuur gericht op duurzaamheid te bouwen. Los van de uitkomst van de top – waar je, ondanks dat het een historisch akkoord wordt genoemd, echt van mening over kan verschillen – zijn het proces en de signalen die daarvan uitgaan bijzonder waardevol. Hoewel cynici het als ‘voor de bühne’ zullen beschouwen, schuilt er ontegenzeggelijk een enorme kracht in dit mondiale ritueel. Het geeft ruimte aan de onzekerheid, herbezielt en brengt ons terug naar de bedoeling, geeft leiders een gelegenheid om leiderschap te tonen. De klimaattop in Parijs is een ritueel in de transitie naar een duurzame samenleving. En dit is een pleidooi voor meer van zulke bezielde rituelen.
Lars Moratis (Dr.) is oprichter van ImpactAcademy en lector Duurzaam Ondernemen aan de NHTV en academic director van het Competence Center Corporate Responsibility van Antwerp Management School. Volg Lars via @LarsMoratis.
Walter Faaij (MSc) is corporate antropoloog, oprichter van Sustainable Consultant en associate partner bij de Academie voor Organisatiecultuur. Volg Walter via @WalterFaaij
Samen organiseren zij vanaf april 2016 de collegereeks Antropologie voor Duurzaamheid. Zij pleiten voor meer bezielde rituelen om duurzame verandering te realiseren.
Foto: (cc).
