We zijn er zo aan gewend dat we mensen in gevangenissen stoppen om misdaad tegen te gaan, dat er geen andere mogelijkheden lijken. Maar pleitbezorgers van sociale rechtvaardigheid over de hele wereld willen laten zien dat een samenleving zonder gevangenissen niet alleen wenselijk, maar ook haalbaar is. Veronique Aicha is een van hen. Zij is nationaal coördinator van de Nederlandse afdeling van RESCALED, een Europese beweging voor ‘kleinschalige detentiehuizen’.
“‘Kleinschalige detentiehuizen’ zijn beschutte woningen voor mensen die veroordeeld zijn. In tegenstelling tot gevangenissen, kunnen bewoners er vrijelijk naar binnen en naar buiten, afhankelijk van de uitspraak van de rechtbank. De huizen zijn gebouwd op drie pijlers: ze zijn kleinschalig, allemaal verschillend en verankerd in de buurt. Kleinschalig betekent dat er ongeveer 6 tot 15 mensen in elk huis wonen. De huizen verschillen van elkaar qua beveiligingsniveau en aanbod van diensten en activiteiten. In sommige is bijvoorbeeld meer mogelijk qua familiebezoek, opleiding en gezondheidszorg. Bovendien zijn de huizen verankerd in de buurt. De lokale bakker levert het brood, of de bewoners onderhouden een gemeenschappelijke tuin en verkopen vervolgens de groenten.”
“Gevangenissen houden mensen letterlijk en figuurlijk uit de samenleving
“Gevangenissen zijn erop gericht om mensen letterlijk en figuurlijk uit de samenleving te houden. Met detentiehuizen willen we mensen juist stimuleren een plekje in de samenleving te bemachtigen. Door de combinatie van de drie pijlers krijgen mensen stapsgewijs autonomie en kunnen ze hun eigen traject vormgeven. Onderzoek toont aan dat mensen veel minder recidiveren als ze voelen dat ze onderdeel zijn van de samenleving. Juist dat probeert een detentiehuis te stimuleren.”
En hoe zit het dan met de echt ernstige gevallen, bijvoorbeeld mensen die gevaarlijk zijn?
“Die vraag krijg ik vaak, omdat we nu iedereen op dezelfde manier bestraffen, ontstaat een verwrongen beeld van wie in de gevangenis zit. Maar het is appels met peren vergelijken. Jouw 18-jarige zoon die een ongeluk veroorzaakte omdat hij te hard reed met zijn scooter kan in een cel zitten met een man die voor poging tot doodslag vastzit. In Nederland zitten jaarlijks zo’n 24.000 mensen vast voor slechts 6 maanden. Dat is 80 procent van de mensen in gevangenissen. Dat zijn geen ‘gevaarlijke’ mensen zoals in Hollywood-films. Slechts zo’n 1 procent heeft een moord gepleegd. En veel van die ‘gevaarlijke’ mensen zitten nu al niet in de gevangenis, maar in een tbs-instelling. Detentiehuizen zijn uiteindelijk voor iedereen, maar we richten ons in Nederland in eerste instantie op de 80 procent van de mensen die maar maximaal 6 maanden vastzitten.”
Tekst gaat verder onder de foto.
“Iedereen moet zijn plek in de samenleving bemachtigen, maar sommigen beginnen met 10-0 achterstand
“De grootste verandering is dat mensen in de detentiehuizen stap voor stap leren om zo autonoom mogelijk te zijn. Voor sommigen betekent het dat ze een diploma halen, voor anderen dat ze een baan krijgen of behouden, of dat ze nieuwe sociale netwerken opbouwen. Ieder van ons moet zijn plek in de samenleving bemachtigen, maar sommigen beginnen met 10-0 achterstand, dan is het belangrijk dat er een plek is waar je ondersteuning krijgt en gebruik kan maken van netwerken uit de buurt.
En in tegenstelling tot wat velen denken, krijgen mensen in gevangenissen weinig kans om de schade die ze hebben veroorzaakt te herstellen. Sterker nog, gevangenisstraf leidt vaak tot het verlies van huis, werk en relaties. Daardoor voelen mensen zich nog minder onderdeel van de samenleving en dat vergroot weer de kans op herhaling. In detentiehuizen krijgen mensen de kans om hun relatie met de samenleving te vernieuwen en waar nodig een andere weg in te slaan.”
Hoe proberen jullie je doel te bereiken?
“Toen ik zo’n drie jaar geleden bij RESCALED begon, overwogen we om zelf huizen te bouwen en te beheren. Daar zagen we van af omdat er in Nederland al organisaties zijn die dat doen, zoals Exodus of HVO Querido. Maar die bestaan grotendeels naast het rechtssysteem; ze vervangen gevangenissen nog te weinig, terwijl dat ons doel is. Daarom willen wij hun werk ondersteunen en gemakkelijker maken door mensen uit alle lagen van de bevolking te betrekken.
We organiseren filmvertoningen en bewustwordingscampagnes zoals die over strafrechthervormer Clara Wichmann, en discussiegroepen voor mensen binnen en buiten het rechtssysteem. In de komende jaren hopen we in elke regio een netwerk van ambassadeurs te hebben. Samen met hen willen we plannen opstellen om kleinschalige detentiehuizen op te zetten. We geloven daarin in plaats van de goed bedoelde pilotprojecten waar een paar enthousiaste mensen hun schouders onder zetten, maar die grote kans lopen om stopgezet te worden. Wat dat betreft hebben we een oer-Hollandse polderaanpak.”
“De verwachtingen en het denkpatroon van iedereen die bij het rechtssysteem betrokken is gaan uit van ‘de gevangenis’
“Die zijn zowel van praktische als van maatschappelijke aard. Als rechters bijvoorbeeld willen beslissen dat iemand naar een detentiehuis gaat in plaats van naar de gevangenis, wat betekent dat dan voor de wet? Moet die worden aangepast? Wie beslist welk beveiligingsniveau de persoon nodig heeft? Hoelang moeten mensen in de BuurtBajes blijven en welk programma volgen ze daar? De verwachtingen en het denkpatroon van iedereen die bij het rechtssysteem betrokken is – advocaten, rechters, maatschappelijk werkers, slachtoffers van misdrijven – gaan uit van ‘de gevangenis’.”
En de maatschappelijke denkpatronen?
“Toen ik jong was, dacht ik dat ik een van de weinige mensen was die gevangenissen vanuit het perspectief van de beschaving een doorn in het oog vond. Maar toen las ik inspirerende teksten van bijvoorbeeld Bertrand Russell, Michel Foucault, Norbert Elias, Dostojevski en later Clara Wichmann. Die wezen honderd jaar en langer geleden al op het onrecht van gevangenissen. Maar ons wereldbeeld is sindsdien niet veel veranderd: als iemand een misdaad begaat, eisen we een zware gevangenisstraf. Veel mensen beseffen niet dat de meeste misdaden symptomen zijn van sociale problemen en politieke beslissingen. Vrijwel al het gedrag van de mens is ingebed in een maatschappelijke context. Ik mis dat inzicht in de rechtspraak.
Het is geen toeval dat een onevenredig groot aantal mensen in gevangenissen uit structureel gemarginaliseerde groepen komt, dat is in ieder land zo. De Toeslagenaffaire is een voorbeeld daarvan. Sommige mensen kwamen in de gevangenis terecht omdat ze hun rekeningen niet meer konden betalen. Maar daar waren zij niet alleen verantwoordelijk voor. Toch weet het Westerse strafrechtsysteem niet hoe het moet omgaan met de fouten van organisaties en overheden die mensen tot bepaalde daden drijven. Daarom praat ik liever niet meer over slachtoffers en daders. Ik geloof in ‘circulaire rechtvaardigheid’: grensoverschrijdend gedrag ontstaat een context die verband houdt het verleden, het heden en de toekomst. Ieder van ons is verantwoordelijk voor zijn daden, maar we zijn zelden de enige verantwoordelijke.”
“Waarom sturen we nu bijna tien keer zoveel mensen naar de gevangenis?
“Dat hangt af hoe je ernaar kijkt. Nog maar een paar decennia geleden hadden we jaarlijks slechts drieduizend mensen in de gevangenis op 14 miljoen mensen, in plaats van bijna dertigduizend mensen op 17 miljoen mensen, zoals nu. De vraag is: waarom sturen we nu bijna tien keer zoveel mensen naar de gevangenis?
Na de Tweede Wereldoorlog wilde de politiek het rechtssysteem menselijker maken, omdat veel politici tijdens de oorlog zelf hadden ervaren hoe slecht de omstandigheden in de gevangenissen waren. Ze wilden mensen in de gevangenissen helpen en boden meer activiteiten en meer begeleiding achteraf. Als gevolg daarvan daalde het aantal opsluitingen, maar de recidive bleef hoog. Hulp achteraf is dus niet genoeg. Het uitmelken van onderwijs en zorg, en veel banen met lage lonen, zorgen ervoor dat steeds meer mensen in stressvolle situaties zitten, wat logischerwijs leidt tot meer grensoverschrijdend gedrag. Mijn intentie is er een van medemenselijkheid, een beschavingsproces. Als we één ding moeten veranderen, dan is het: de ongelijkheid in de samenleving meenemen in ons strafrechtsysteem.”
Veronique Aicha woont inmiddels al zo’n 15 jaar in Amsterdam, maar ze is geboren in Goes in Zeeland. De grootouders van haar moederskant komen uit Zeeland en haar vader komt uit Algerije. Hij is geboren tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van Algerije tegen Frankrijk, waar Algerije een kolonie van was.
Toen haar vader in de gevangenis terechtkwam en haar moeder het slachtoffer was, wist ze dat achter de ogenschijnlijk simpele woorden ‘dader’ en ‘slachtoffer’ een hele context verborgen lag, die ten onrechte geen plek kreeg in de rechtbank. ‘Goed en kwaad, dader en slachtoffer, gevangenis of vrijheid. Er zijn zoveel meer accenten mogelijk die de zware lading van deze woorden verlichten’, aldus Veronique Aicha.
Na haar studie sociale psychologie gaf ze filosofielessen in gevangenissen. Sindsdien houdt ze zich in haar werk voortdurend bezig met de vraag hoe de samenleving zich moreel gezien kan ontwikkelen. Eerder werkte ze voor mensenrechtenorganisaties op de Balkan, tegenwoordig is ze senior manager Social Impact van RESCALED Europa en coördinator van de Nederlandse afdeling.
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
