Van staken tot saboteren voor Palestina: welke actie werkt?

Ze sloten zich al aan bij protestmarsen, sit-ins en ‘gewone’ demonstraties, tekenden petities en zagen al zeker een jaar geen Starbucks vanbinnen. Activisten tegen genocide1 in Palestina zeggen tegen OneWorld dat ze er moedeloos van worden dat hun inspanningen geen effect lijken te hebben. Als demonstreren geen effect heeft, wat dan wel? Ervaren activisten en onderzoekers vertellen over vier protestvormen om te ‘escaleren’ en hoe effectief ze zijn.

Optie 1: Verstoren

Met enige regelmaat kiezen activisten voor kleinschalige, doelgerichte verstoringen van de openbare orde uit protest tegen genocide in Gaza. Vooral culturele evenementen en politieke vergaderingen lijken zich daarvoor te lenen. Denk aan het roepen van leuzen in musea, tijdens concerten en televisie-uitzendingen, aan het verstoren van lokale raadsvergaderingen of roepen vanaf de publieke tribune van de Tweede Kamer. Zo’n korte verstoring valt bijna altijd onder het grondwettelijke demonstratierecht. Dat betekent niet dat actievoerders overal mee wegkomen; wie vernielingen pleegt, mensen beledigt of weigert te vertrekken, kan nog steeds een boete of celstraf krijgen.

Bovendien is het maar de vraag hoeveel verandering een kortstondige verstoring teweegbrengt. Zo verstoorden vier activisten in maart een optreden van zangeres Lenny Kuhr in Waalwijk. Een van hen was de 36-jarige Sam, die niet met haar achternaam genoemd wil worden. Enkele maanden na de actie zoekt Sam contact met OneWorld om haar verhaal te doen: “Kuhr had gezegd dat ze voor de aanval op Gaza was op het moment dat er al achttienduizend burgerdoden waren gevallen. Wij vonden dat daar een weerwoord op moest komen.”

Sams ervaring illustreert zowel het grote voor- als nadeel van een verstoring als actietactiek. Door de korte duur van de verstoring hebben activisten veel controle over het verloop: ze staan op een zelfgekozen moment op of stappen op het podium, maken kenbaar wat ze willen zeggen en staan binnen een kwartier weer buiten. Dat geeft hun ook maar weinig tijd om hun boodschap over te brengen, die bovendien moeilijk is bij te sturen zodra reguliere media die hebben opgepikt. Zo ging het bij de verstoring van Kuhrs concert in de media vooral om het vermeende antisemitische karakter van de actie. Sam: “Ik wíst niet eens dat Lenny Kuhr Joods is! Dat vind ik eigenlijk ook helemaal niet relevant.”

Optie 2: Blokkeren

Activisten die ervoor kiezen om na een verstoring níet weg te gaan of om strategisch de doorgang te versperren naar bijvoorbeeld een kantoor of industrieterrein, zijn aan het blokkeren. Pro-Palestijnse betogers blokkeerden het afgelopen jaar onder meer militaire softwarebedrijven, universitaire bestuursgebouwen en een van de ingangen van een NOS-gebouw.

Inhoudelijk verschilt een blokkade niet erg veel van een ‘gewone’ verstoring, zegt docent politieke filosofie Mathijs van de Sande, die aan de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzoek doet naar protesten en sociale bewegingen. “Je zou zelfs kunnen zeggen dat blokkeren een manier van verstoren is.” Net als bij een ‘gewone’ verstoring kunnen actievoerders zelf besluiten wanneer ze hun blokkade opheffen, maar er is nog een voordeel: journalisten weten actievoerders te vinden, zodat ze hun boodschap meer in de hand kunnen houden. Van de Sande: “Daarom is bij blokkades vaak een perswoordvoerder aanwezig.”

Zoals de 32-jarige activist Ruud*, die in juli en september medeorganisator en woordvoerder was tijdens twee blokkadeacties bij de Utrechtse Kromhout Kazerne, het hoofdkantoor van de Nederlandse Landmacht. Ruud vertelt dat je een locatie lang niet altijd ‘voor de volle honderd procent’ hoeft te blokkeren om toch effect te sorteren. Zo slaagde hij er in september met slechts enkele tientallen activisten in een bijeenkomst van politici en wapenhandelaren in de kazerne niet door te laten gaan.

Daarvoor was het niet nodig alle ingangen te blokkeren: “De hoofdingang hadden we helemaal geblokkeerd. Aan de achterkant konden ze er wel in, maar dan hadden ze niet al hun auto’s kwijt gekund.” Ruud lacht trots: “Je had ze moeten zien, volledig in shock waren ze. We creëerden echt een logistieke nachtmerrie voor ze. Uiteindelijk hebben ze het hele evenement maar geannuleerd. We hebben de wapenhandel die dag natuurlijk niet gestopt, maar wel gefrustreerd.”

Optie 3: Bezetten

Afgelopen voorjaar ging een ‘golf’ van kleine en grote bezettingen van onderwijsinstellingen over de wereld, allemaal met min of meer dezelfde eis aan hun (hoge)school of universiteit: verbreek de banden met Israëlische instituten. De indrukwekkende beelden leverden de activisten veel media-aandacht op. Sommige onderwijsinstellingen, zoals de Haagse kunstacademie KABK, verbraken in die periode inderdaad hun banden.

Bezettingen zorgen vaak voor media-aandacht, maar hun effectiviteit lijkt beperkt. Een bekend, relatief succesvol voorbeeld zijn de bezettingen van het Amsterdamse Maagdenhuis, dat studenten de afgelopen decennia meermaals bezetten uit protest. In 2015 leidde een bezetting van anderhalve maand er onder meer toe dat de Universiteit van Amsterdam (UvA) commissies oprichtte voor democratisering en medezeggenschap. Daarom nodigden antigenocide-activisten, die afgelopen mei gebouwen en grasvelden van de UvA bezetten, oud-Maagdenhuis-bezetters uit om in het net opgezette ‘kamp’ hun lessen en ervaringen te delen.

Een groot voor- én nadeel van een bezetting is het passieve karakter ervan. Het verloop van een bezetting wordt namelijk voor een groot deel bepaald door de reactie van de organisatie waartegen geprotesteerd wordt en van de autoriteiten, zegt Jacquelien van Stekelenburg, hoogleraar Sociale verandering en conflict aan de Vrije Universiteit. “Activisten maken altijd de afweging: hoeveel verstoring hebben we nodig om de aandacht te trekken, en hoe zullen de autoriteiten reageren? Dat is van tevoren natuurlijk lastig in te schatten.”

Tijdens die eerste ‘UvA-bezetting’ in mei, bijvoorbeeld, trad de politie snel en met veel geweld op. De gelivestreamde beelden van agenten die in het holst van de nacht demonstranten te lijf gingen met wapenstokken, waren het ‘startsein’ voor tumultueuze weken met tal van bezettingen in Amsterdam en andere studentensteden in Nederland. Die mediadynamiek is volgens Van Stekelenburg al zo oud als het nieuws zelf: “We weten uit onderzoek dat een aantal dingen supersnel het nieuws halen: als de opkomst onverwacht groot is, als er dingen gesloopt zijn of als er geweld is gebruikt door demonstranten, de politie of allebei.”

Hoe op een bezetting wordt gereageerd, kan bepalend zijn voor het verdere verloop van een reeks acties. In zekere zin heeft een bezettende activist meer te vrezen van een situatie waarin de autoriteiten níet optreden, legt Van de Sande uit. “Hier in Nijmegen stond voor de zomer drie weken lang een kamp op het terrein van de universiteit. Het bestuur van de universiteit besloot de actievoerders daar maar gewoon te laten zitten. ‘Repressieve tolerantie’ noem je dat ook wel. De activisten zaten toen met een probleem, want een demonstratie die genegeerd wordt wil je ook niet. Nadat ze kort een aantal gebouwen hebben bezet, heeft de universiteit de politie alsnog het kamp laten ontruimen.”

In Wageningen hield zo’n patstelling nog langer aan. Ruim zes maanden hield actiegroep Wageningen Encampment een brug bezet op het terrein van de Universiteit van Wageningen (WUR). Ook daar besloot het universiteitsbestuur niet in te grijpen. “Dat leverde onderling wel moeilijke discussies op”, vertelt student en woordvoerder namens Wageningen Encampment Boris de Vos (24). “We hebben een paar keer geprobeerd een klein beetje te escaleren, bijvoorbeeld door graffiti te spuiten en een pad te blokkeren. Maar we vonden het uiteindelijk steeds belangrijker dat het kamp kon blijven staan.” Eind november gaf de universiteit plots toch een bedrijf de opdracht het kamp ‘op te ruimen’.

Optie 4: Staken en saboteren

Sam, Ruud en ook andere activisten die voor dit artikel zijn gesproken, delen één opvallende wens: ze hopen op meer samenwerking tussen en met activisten, en kijken daarbij vooral naar de vakbonden. Woordvoerder Ruud, die in juli en september de Utrechtse kazerne blokkeerde, laat zich bijvoorbeeld inspireren door vakbondsacties in havens over de hele wereld. “Soms weigeren havenarbeiders wapenlevering aan Israël in te schepen. Uiteindelijk kan zo’n levering gewoon niet doorgaan.”

Volgens Van de Sande is zo’n werkweigering een goed voorbeeld van een ‘directe actie’. “Dat is een actievorm waarmee je een directe ‘interventie’ doet in de normale gang van zaken. Door dwars te liggen, werken de havenarbeiders de genocide in Gaza tegen. Een ander voorbeeld is sabotage, al zie ik activisten dat in Nederland minder doen dan elders.” In Engeland en Schotland wisten activisten wel door te dringen tot militaire fabrieken waar ze internetkabels doorknipten en apparatuur vernielden.

Dat vakbonden voor zulke samenwerkingen zijn te porren, bleek toen vakbond FNV vorige week een ultimatum stelde aan de UvA: verbreek alle banden met (Israëlische) organisaties die mensenrechten schenden, of de vakbond roept op tot stakingen onder UvA-personeel. Die stakingen zijn inmiddels begonnen. Volgens Bas van Weegberg, dagelijks bestuurder bij FNV, is het niet vreemd dat een vakbond zich ‘activistisch’ uitlaat: “Deze staking is natuurlijk vrij uniek, omdat die niet gaat om een conflict rond de cao, maar het gaat wel ‘gewoon’ om het recht van onze leden om zich uit te spreken tegenover hun werkgever. Zij willen niet via hun werk bijdragen aan overduidelijke mensenrechtenschendingen.”

Acties in samenwerking met havenpersoneel staan volgens Van Weegberg nog niet op de planning. “Maar als onze leden in die bedrijven dat willen, zullen we hen waar mogelijk ondersteunen.” Activist Ruud heeft na het blokkeren van de kazerne in elk geval hoorbaar de smaak te pakken. “Dit waren nog maar onze eerste acties. We blijven nadenken over manieren om de Nederlandse oorlogsmachine te frustreren en – schrijf maar op – te saboteren.”

* De naam van Ruud is gefingeerd. Zijn echte naam is bekend bij de redactie. Ook de achternaam van Sam is bij de redactie bekend.