In Afrika zijn al meer dan 1200 mensen aan ebola overleden. De huidige uitbraak van ebola is daarmee de ernstigste ooit. Overal in de wereld zijn laboratoria op zoek naar een vaccin en medicatie. Ook in Nederland. OneWorld Research interviewt Hanneke Schuitemaker, hoogleraar virologie AMC en hoofd R&D virale vaccins bij het biotechnologiebedrijf Crucell in Leiden over de ontwikkeling van een vaccin voor ebola. Een virus zo gevaarlijk dat er hoge veiligheidseisen aan onderzoek worden gesteld.
In Leiden wordt hard gewerkt aan het ontwikkelen van een vaccin dat tegen verschillende soorten van ebola en het daaraan verwante marburg-virus beschermt. Normaal gesproken wordt bij een vaccinatie een verzwakte ziekteverwekker geïnjecteerd zodat mensen daar antistoffen tegen maken en immuun worden tegen het virus. Maar géén vaccinproducent wil grote hoeveelheden dood of verzwakt ebolavirus te maken. Daar is Ebola veel te gevaarlijk voor. Crucell werkt al sinds 2002 aan een vaccin voor ebola, via een soort vaccinbouwpakket. De basis van het vaccin is een onschuldig virus waarin een stukje genetische informatie van ebola is verstopt. En wel precies die genen waarvan bekend is dat het de immuunrespons opwekt. Het lichaam reageert op het vaccin door antistoffen aan te maken tegen dat stukje ebola wat in dat virus verpakt zit en zo wordt het immuun voor ebola. Het nieuwe vaccin lijkt veelbelovend en wordt, als alles volgens plan verloopt, volgend jaar voor het eerst getest op mensen.
Hoe komt het dat er tot nu toe nog geen vaccin ontwikkeld is voor het ebola virus?
“De eerste uitbrak van ebola was in 1976, het gaat dus om een relatief nieuw virus. Ter vergelijking: het hiv-virus is rond dezelfde tijd ontdekt, en ook daar is nog géén vaccin voor gevonden. Ook de urgentie om heel snel een vaccin te ontwikkelen is er niet eerder geweest. Want hoewel de ziekte in de helft van de gevallen dodelijk is, zijn de uitbraken tot nog toe beperkt en is ook het totaal aantal doden laag. Het ebola-virus is niet heel veel ingewikkelder te bestrijden dan polio of griep, maar het kost nu eenmaal veel tijd om een vaccin te ontwikkelen, minimaal tien jaar.
Ebola is dusdanig gevaarlijk dat veel laboratoria niet aan de veiligheidseisen voldoen
Wat ook meespeelt, is dat ebola dusdanig gevaarlijk is, dat hele hoge veiligheidseisen aan onderzoek gesteld worden. De laboratoria van veel academische onderzoeksgroepen voldoen hier niet aan. Er zijn dus ook minder onderzoeksgroepen die aan het vaccin kunnen werken. Daarnaast is er een beperkte afzetmarkt – er is overheidsgeld nodig om dergelijke onderzoeksprogramma’s te financieren. De Amerikaanse overheid heeft de laatste jaren veel geld geïnvesteerd in de ontwikkeling van vaccins en medicatie van ebola. Ook het onderzoek van Crucell naar een ebolavaccin wordt door hen gefinancierd."
Wat is de reden dat de VS fors investeren in vaccinontwikkeling van ebola?
“Het Amerikaanse leger is wereldwijd actief en komt zo op plekken waar ze mogelijk besmet kunnen worden met virussen die in de westerse wereld nog niet voorkomen. Een goede bescherming tegen dodelijke virussen als ebola is belangrijk genoeg voor hen om daar belastinggeld aan te besteden."
Daarnaast zou ebola gebruikt kunnen worden voor biologische oorlogsvoering, al achten experts de kans hierop niet groot. De verspreiding van het virus is namelijk niet optimaal. Ebola verspreidt zich via direct contact met lichaamsvloeistoffen van geïnfecteerde mensen of beesten. Dat gaat niet zo snel als via de lucht overdraagbare virussen. Ook de tijd dat mensen niet herkenbaar ziek zijn en wel anderen kunnen besmetten is vrij kort bij ebola. Je kunt patiënten dus snel herkennen en isoleren voordat ze anderen besmetten.
Zou het niet verstandig zijn om alle artsen en verpleegsters die met ebola-patiënten werken, een experimenteel vaccin te geven, zodat ze mogelijk enige bescherming hebben tegen het virus?
“De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) beslist hierover. Alle onderzoeksgroepen die momenteel werken aan het ebola-vaccin of medicijnen bevinden zich allemaal in dezelfde fase. Op proefdieren lijken de middelen goed te werken, maar geen enkel middel is nog getest op mensen. De eerste fase van testen op menselijke vrijwilligers gaat niet over de vraag of het vaccin werkt, maar wat de bijwerkingen zijn. Bij vaccinaties ga je gezonde mensen behandelen met iets waar ze mogelijk ziek van kunnen worden. Het testen op bijwerkingen is dus cruciaal: als gezonde mensen heel erg last hebben van een vaccin weegt dat niet op tegen de bescherming. Dankzij alle vaccin-ontwikkelingen wereldwijd, weten we tegenwoordig vooraf al veel over mogelijke risico’s. Daardoor zijn de regels verscherpt. Het wordt al lastiger om experimentele vaccins te mogen uittesten op mensen. Het orale polio-programma zou bijvoorbeeld nu niet meer op de markt komen vanwege alle voorkennis over mogelijke risico’s, terwijl dat wel heel veel levens heeft gered."
Het vaccin komt er ongetwijfeld. Maar dat duurt zeker nog een aantal jaar
Toedienen van vaccins die nog niet getest zijn gaat tegen alle regelgeving in, aldus Schuitemaker, juist omdat je mensen niet onnodig wil blootstellen aan mogelijke gevaren. “De WHO zal pas besluiten om vaccins experimenteel in te zetten, als de situatie drastisch zou verergeren. De eerste vaccins worden nu en volgend jaar getest. Voordat de vaccins daadwerkelijk op de markt verschijnen, zijn we een paar jaar verder.” De WHO heeft al wel ingestemd met het gebruik van experimentele medicaties bij patiënten die besmet zijn met ebola.
Hoe schat je het verdere verloop in van deze epidemie?
“De epidemie verdween in het verleden vrij snel weer. Het feit dat dat nu niet gebeurt, past heel erg in de moderne tijd. Mensen verplaatsen zich steeds meer. Binnen Afrika zie je een toename van de lokale mobiliteit, waardoor verspreiding van het virus toeneemt. Het virus heeft zich nog niet per vliegtuig naar een ander land verspreid, maar dat risico bestaat zeker wel. Het is zeker mogelijk om het ebola-virus te isoleren zodat het uitdooft, maar dan moet nu wel drastisch ingegrepen worden. Het is goed dat de WHO nu heel bewust bezig is om maatregelen te nemen om het niet verder te laten escaleren.”
De grotere bevolkingsdichtheid en toegenomen mobiliteit van mensen, dieren en producten kan wereldwijd grote gezondheidsrisico’s met zich mee brengen. In het onlangs verschenen kennisdossier Mondiale Gezondheid van NCDO wordt besproken hoe gezondheid in Nederland afhankelijk is van de wereld om ons heen en hoe vanuit Nederland kan worden bijgedragen aan mondiale gezondheid.
Ook interactie tussen mensen en dieren kan gevaren opleveren. “Je ziet nu een trend dat mensen allerlei virussen uit het dierenrijk oppakken, omdat mensen zich al meer in het habitat van dieren begeven”. Zowel ebola als de SARS-epidemie zijn voorbeelden van virussen die waarschijnlijk van vleermuizen zijn overgenomen. Hanneke Schuitemaker verwacht dan ook dat de bedreiging van virussen voor mensen in de toekomst groter en ernstiger zal worden. In haar ogen is het dan ook zaak dat we proactief gaan kijken welke virussen in het dierenrijk leven die mensen kunnen bedreigen om mogelijke nieuwe epidemieën voor te zijn.
Bron foto: Flickr.
