De kunst van racisme

“Hier betreedt de politie de favela slechts in noodsituaties. Voor ons begint het probleem vooral buiten de favela”, aldus Ferreira, die audiovisuele vormgeving studeerde en onlangs een documentaire over het leven in de favela Cante da Noite, maakte: Caxanga. Caxanga is Congolees voor ‘groot woud’.

Dat is niet alleen het geval om en nabij de favela. Ferreira’s vorige vriendje was donker van huidskleur en werd in zijn auto om de haverklap aangehouden. “Mijn huidig vriendje is wit”, zegt ze. “In twee jaar tijd is hij nog nooit aangehouden. Hij rookt zelfs weleens een jointje in de auto. Daar durfde mijn ex niet eens aan te denken.”

“Vervolgens wilde een van hen, een agente, mijn tas zien”, zegt Ferreira. “Toen ze niets kon vinden vroeg ze of ik hem gekocht had. En waar. En of ik een kwitantie had. Die had ik natuurlijk niet meer. Toen pakte ze mijn mobieltje en ging door al mijn foto’s.”

“Als jonge zwarte in Brazilië heb ik altijd het gevoel dat ik me moet kunnen verantwoorden”, vervolgt ze. “Mijn ouders leerden me als kind al hoe om te gaan met de politie: altijd je documenten paraat, altijd beleefd zijn. Dat kan een witte Braziliaan zich helemaal niet voorstellen.”

Ze houdt haar hart vast nu Jair Bolsonaro tot president is verkozen. “Hij wil alleen maar meer bevoegdheden voor de politie”, zegt ze. “Hij wil de repressie alleen maar aanscherpen.”

De 39-jarige D’Salete is illustrator, docent grafische vormgeving en gevierd striptekenaar. Hij maakte vooral met zijn beeldromans Cumbe en Angola Janga internationaal naam. Beiden gaan over kolonisering en slavernij in Brazilië.

De slavernij begon direct nadat de eerste Portugezen in 1500 aan de Braziliaanse kust aanmeerden. Eerst met de oorspronkelijke bewoners van het land en vanaf halverwege de zestiende eeuw met naar Brazilië gehaalde Afrikanen. Maar liefst 40 procent van alle Atlantische slavenhandel was bestemd voor Brazilië, dat in 1888 het laatste land ter wereld was dat de slavernij verbood.

“De slavernij wordt in Brazilië gezien als een afgesloten hoofdstuk, een stukje geschiedenis”, zegt D’Salete. “Zo wordt het ook onderwezen. Maar zo simpel is het natuurlijk niet. De slavernij is een van de pijlers waarop het land gebouwd is. Brazilië werd gevormd door de slavernij. En tot op de dag van vandaag ondervinden wij daar de gevolgen van.”

Ook op persoonlijk vlak werd D’Salete met racisme geconfronteerd. Zo werd hij verschillende keren zonder aanwijsbare reden door de politie aangehouden. Ook werd hij een paar keer een bank of hotel niet binnengelaten door de portier.

“Het ergste wat ik me kan herinneren is een braakliggend terrein, waar ik als kind langsliep op weg naar school”, zegt hij. “Ik heb daar verschillende keren lijken zien liggen. Vermoedelijk slachtoffers van de doodseskaders die in de jaren tachtig actief waren. Die tijden lijken nu terug te keren, met de burgermilities die in Rio actief zijn. Brazilië is altijd een gewelddadig land geweest en zal dat ook wel blijven.”

Da Silva wilde afspreken bij Pinacoteca, een museum met een serieuze collectie Braziliaanse kunst. Hij toont een schilderij van Benedito Calixto uit 1893, genaamd The Proclamation of the Republic. Een veelheid aan mannen in uniform, te voet en te paard, staat in opperbeste stemming rondom een reeks kanonnen. “Ik heb dit altijd een veelzeggend werk gevonden”, zegt de 55-jarige Da Silva, zelf kunstenaar en curator. “Het toont de geboorte van de onafhankelijke republiek in 1889, een jaar na de afschaffing van de slavernij, en er staat geen enkele zwarte man bij.”

Een ander werk uit dezelfde periode toont het ideale gezin. Pa leest en rookt pijp. Achter hem staat een piano. Op enige afstand zit zijn vrouw omringd door een zestal kinderen. Zij borduurt. Ook hier geen enkele zwarte aanwezigheid. “Hoewel zíj het waren die voor de kinderen zorgden en het huis schoonmaakten.”

“Er zijn mentale barrières en onzichtbare grenzen”, zegt Da Silva. “Het is niet zo dat de zwarte mens niet is toegestaan in bepaalde woonwijken, bibliotheken of musea. Brazilië is geen Zuid-Afrika. Maar omdat bepaalde omgevingen zó wit zijn, gaat een zwarte persoon daar vanzelf minder makkelijk heen. Vergelijk het met censuur. Censuur leidt meestal tot zelfcensuur.”

Ook de Braziliaanse kunstwereld blijft overwegend wit. “Ik ben als zwarte curator nog steeds een uitzondering”, zegt Da Silva. “Een paar jaar geleden organiseerde ik een show en moest daarvoor bij een heel rijke verzamelaar langs om te zien welke werken in zijn bezit tijdelijk naar het museum zouden komen. Ik meld me bij de secretaresse en vertel haar wat ik kom doen”, vervolgt hij. “Zij belt iemand en zegt dat de curator er is. Even later verschijnt een jongeman. Hij kijkt rond en verdwijnt weer. Dan wordt de secretaresse gebeld en ik hoor haar zeggen: ‘Nee, hij is er wel, hij zit hier naast me.’ In de belevingswereld van de jongeman kon een curator niet zwart zijn. En zo werd ik even onzichtbaar.”