‘De Oost’ past in de lange traditie van films over witte redders

Er is nogal een achterstand weg te werken. Verhalen over de eeuwenlange Nederlandse traditie van onder meer mensenhandel, massamoord en roof in de Indonesische archipel, maar ook in het huidige New York, Suriname en het Caribisch deel van het Koninkrijk, vinden niet makkelijk hun weg naar de bioscoop. In historische films zijn Nederlanders meestal de verzetshelden, denk aan Het Meisje met het Rode Haar, Zwartboek of Bankier van het Verzet.

Tot hij in de ban raakt van de charismatische militair Raymond Westerling (Marwan Kenzari), die is gebaseerd op een historisch figuur. Volgens Westerling is het juist de taak van de Nederlanders om de revolutionairen genadeloos aan te pakken. Voor de vrede. Maar als Johan en zijn makkers de opdracht krijgen om in Zuid-Sulawesi standrechtelijke executies uit te voeren en dorpen plat te branden – de beruchte methode-Westerling – moet Johan kiezen: voert hij de bevelen van Westerling uit, of keert hij zich tegen zijn baas?

Ook in veel andere Nederlandse films die ons koloniale verleden rechtstreeks adresseren, staat een witte redder centraal. In de verfilming van Max Havelaar (1976) is dat Max zelf, die zich uitspreekt tegen het geweld van de Nederlanders tegen de Javanen. Het perspectief van de Javanen speelt hierin een secundaire rol: zij zijn maar pionnen in Havelaars strijd. Een van de bekendste scènes is de redevoering tot de hoofden van Lebak, waarin Havelaar visueel uittorent boven de zwijgende Javaanse bestuurders.

Omdat de film, anders dan het boek, begint met een voice-over van Mini-Mini lijkt het even of het verhaal door haar ogen zal worden verteld. Helaas blijkt dit een rookgordijn: Mini-Mini krijgt in de rest van de film nauwelijks dialoog, en in de meeste scènes is ze niet meer dan een stille getuige van wat witte mensen over haar beslissen.

Jim Taihuttu vertelde aan de Volkskrant dat hij met De Oost geprobeerd heeft een film te maken die ‘eerlijk’ is over het extreme geweld van de Nederlanders. De Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog raakt hem persoonlijk: zijn Molukse overgrootvader vocht als KNIL-soldaat aan Nederlandse zijde en overleed in 1949 aan zijn verwondingen. Het probleem is echter dat ook eerlijke white savior-films witte superioriteit niet afbreken maar versterken.

Het is aan scenaristen en regisseurs, maar ook aan onder meer producenten, fondsen, acteurs en distributeurs, om er alert op te zijn dat de volgende film over ons koloniaal verleden niet weer vanuit de blik van een Max, Julius of Johan wordt verteld. Want de verhalen over het verzwegen verleden die nog steeds grotendeels ontbreken in de Nederlandse film, zijn de verhalen over de mensen die in de loop van Johans geweer kijken.