Dit artikel krijg je cadeau van OneWorld.
Word abonnee
We wachten op de gids, die te laat is. Gelukkig schijnt de zon en heeft iedereen er zin in. De boten wiebelen op het water. Het sloepje ‘Hedir’ is een mysterieuze vondst waar ‘weinig over bekend is, behalve dat deze op 29 augustus 2014 is opgepikt door de Italiaanse kunstwacht op zo’n 18 mijl ten zuidwesten van het Siciliaanse plaatsje Portopalo’. Dat lees ik later op de website van Rederij Lampedusa, die ‘alternatieve tours en cruises in en rond Amsterdam organiseert’.
De rederij is een initiatief van een kunstenaar Teun Castelein. Toen hij met het idee speelde om boten van de Middellandse Zee naar Nederland te halen, vroeg hij zich af of het eigenlijk is toegestaan, om met zulke topics te experimenteren. Hij zat met een aantal ethische kwesties, geeft hij aan tijdens een evenement ter ere de première van virtual realitytentoonstelling Carne y Arena in Amsterdam. Daarom betrok hij vluchtelingen bij het uitwerken van het concept. Zij waren hier duidelijk over: ‘je moet iets authentieks, ongedwongens maken waar we niet alleen als figuranten fungeren maar waar we een rol in spelen’. Castelein volgde de tip op. Tijdens een boottochtje van anderhalf uur kruip je als bezoeker aan boord samen met een kapitein-vluchteling en de gids-vluchteling. De boten zijn voormalige vluchtelingenboten. En je bent vrij om alles te vragen.
Op ‘Hedir’ hebben zeventig personen de tocht over de Middellandse Zee meegemaakt. Dat vertelt kapitein Sami Tsegaye, die eerst uit de hemel beweert te komen maar later toch zijn geboorteland onthult: Ethiopië. De Israëlische toeristenfamilie die meevaart kan niet geloven dat er zestig mensen meer aan boord waren dan nu. Ondertussen installeren ze zich op de grote kussens die verspreid over het dek liggen. Gids Mutayam Altaweel komt ondertussen gehaast aan. We zijn weg.
Lucratieve business
Altaweel is drie jaar geleden uit Syrië naar Nederland gevlucht. Door zijn politieke betrokkenheid was het daar voor hem niet meer veilig. Hij werd al twee keer gearresteerd en “zou een derde arrestatie waarschijnlijk niet overleven.” In Nederland woonde hij op verschillende plaatsen voor hij in Amsterdam belandde.
Hij is een veteraan in verschillende projecten rond, voor, met en door vluchtelingen. “Maar ik ben gestopt. Met alle projecten behalve deze”. Waarom? “Ik ergerde me eraan dat het een business is geworden waar je geld aan kan verdienen.” Altaweel lacht breed en fronst zijn wenkbrauwen. “In Syrië gingen we uit eten telkens als we een net geopende eettent zagen. We wisten dat de eigenaar de eerste maand het beste eten zou serveren. Daarna doen de uitbaters minder hun best. Het werkt op dezelfde manier met al die projecten voor en met vluchtelingen die als paddenstoelen uit de grond schieten. Wanneer de fondsen eenmaal binnengehaald zijn, gaat er minder aandacht naar de kwaliteit.”
Wat vindt hij van de projecten waarbij een ‘vluchtelingervaring’ nagebootst wordt? “Als mensen echt willen weten hoe het is: het is alsof je het gevoel hebt dat je elke minuut dood kunt gaan. Toen ik opgepakt werd, zat ik in de gevangenis zonder zeker te zijn of ik wel levend zou terugkomen.”
Op zoek naar een kick
Fronnie Bisma, mede-initiatiefnemer van Ondertussen, een netwerk van kunstenaars en creatief ondernemers, ooit gevlucht of nog nooit, bevestigt dat sommige mensen net omwille van de aanwezigheid van de dood voor zulke ervaringen gaan. “We zitten nu eenmaal in onze veilige omgeving. Sommige mensen vinden het spannend om even de vlucht mee te maken en het gevoel te krijgen: shit, het zou met me zo afgelopen kunnen zijn.” De paniek en angst die hierbij horen zorgen volgens Biesma voor een gelijkaardige drive als een ritje in een extreme reuzenrad. “We zoeken voortdurend onze grenzen op. We willen een risicospelletje spelen, heel dichtbij komen en dan terug in onze cocon kruipen”.
“We zoeken voortdurend onze grenzen op. We willen een risicospelletje spelen, heel dichterbij komen en dan terug in onze cocon kruipen.
Scary shit man! Een vrouw op blote voeten schreeuwt het uit terwijl ze haar sneakers uit een kastje haalt. De adrenalinestoot is nog niet helemaal voorbij. Tijdens de opening van de Virtual Reality-expositie Carne y Arena van Alejandro Iñárritu vorige maand, konden bezoekers van Casco in het noorden van Amsterdam in de schoenen gaan staan van een migrant uit Midden-Amerika die de grens met de Verenigde Staten oversteekt. In een zesenhalve minuut durende ervaring ben je ‘virtueel aanwezig, fysiek onzichtbaar’, zoals de ondertitel van de installatie luidt. Je loopt door de woestijn, voelt de zachte wind op je wangen en het zand onder je voeten. Al snel hoor je het jammeren van een Spaanstalige vrouw die niet meer kan lopen. Heeft ze haar voet verzwikt, heeft ze blaren? Ik kniel bij haar en wil haar troosten. Dan besef ik dat ze me niet kan zien. Ik ben er maar ik ben er niet. Toch druk ik mijn lichaam paniekerig tegen de grond als een helikopter met oorverdovend lawaai komt aanvliegen en willekeurig in het donker schiet.
“Het is meer dan kijken, je zit erin”, vertelde Iñárritu aan de verslaggever van de Volkskrant naar aanleiding van de première in Nederland. “Ik denk dat het leidt tot een dieper begrip, op een non-verbaal niveau.” Is dat echt zo? Kunnen 6 minuten in een virtuele woestijn je meer inzicht verschaffen in de ellende en verschrikkingen van een vaak maandenlange tocht? Je mag niet springen of lopen als je de virtual rality space betreedt– dat kan de ervaring verstoren. Je zal dus nooit voelen hoe het is om je uitgeputte lichaam te dwingen verder te rennen, hoe het is om de kogels van de grenswachten te ontwijken. Je zal nooit voelen hoe het is om bijna te stikken terwijl je opgesloten zit in een vrachtwagen. Waarom willen we dan zo graag ‘een keertje vluchteling zijn’? In hoeverre is het niet gewoon voyeurisme?
Biesma twijfelt niet aan de intenties van kunstenaars bij het opzetten van zulke projecten. “Een kunstenaar voelt urgentie om de kunst te maken die hij maakt. Wat de impact is, is een ander verhaal. Je hebt bezoekers die komen omdat ze al op de een of andere manier geëngageerd zijn met dit onderwerp. Maar je hebt ook mensen die zich willen afsluiten van de ervaring; die het gewoon niet willen zien.” Het is hetzelfde mechanisme als mensen die op de zee onderweg naar Europa verdrinken de rug toekeren. “We sluiten onze ogen en onszelf af en zo kunnen we ook onze grenzen sluiten.”
Tijdens de premièreborrel van Carne y Arena vertelt een docente Media en Cultuur aan de Universiteit Utrecht dat virtual reality-ervaringen wel degelijk impact kunnen hebben op mensen die ze ondergaan. Toeschouwers van dit soort projecten zoeken volgens haar niet per se alleen een esthetische of een pretparkachtige belevenis op. Wanneer ze een VR-bril opzetten om in een andere werkelijkheid te geraken willen ze echt beter inzicht krijgen in hoe het is om ‘daar’ te zijn. Ook al is dit maar een schijn van de werkelijkheid. Het zet mensen aan tot nadenken. “Een doorsnee Nederlander met een paspoort beseft niet hoe het is om de grens niet te kunnen oversteken.”
Laat ons een keer gewoon praten
Altaweel gelooft meer in de kracht van ontmoeting en uitwisseling in plaats van opgezette ervaringen. Het project bij Rederij Lampedusa ’voldoet aan zijn doelen’. Tijdens een informeel moment op de boot praat hij over wat hij heeft meegemaakt, hoe het in Syrië is. Hij gaat het liefst in gesprek met mensen die ‘tegen’ migranten zijn. “Eerst moet je door de vragen heen als ‘Waarom ben je hier? Waarom heb je een smartphone? Je kon je dus wel een smartphone permitteren toen je in Syrië woonde. Waarom kom je dan naar hier?’ Maar daarna krijg je een open gesprek. Ik ben eerlijk tegen zulke mensen en probeer aan te tonen dat ik – net als zij – bang ben voor terroristen die een aanslag in Nederland kunnen plegen.”
Altaweel was erg onder de indruk van een concept dat 16-jarige scholieren hebben uitgewerkt na een ontmoeting met hem. “Het was een heftige bijeenkomst. Een van de meisjes vroeg bijvoorbeeld hoe het was om gemarteld te worden. Ik was eerst gechoqueerd maar raapte mijn moed bijeen en ik vertelde het gewoon. Ik sta er op zich voor open om over al mijn ervaringen te praten. Onze ontmoeting heeft hen blijkbaar aan het denken gezet want ze hebben me daarna uitgenodigd voor een event waarbij ze een verhoor-ervaring hebben nagebootst. Ik heb het toen ook uitgeprobeerd, uit pure nieuwsgierigheid. Ik wilde mezelf ook confronteren met het verleden en een soort test ondergaan: kan ik hier wel tegen? Het was verschrikkelijk, dat geef ik toe. Ik voelde me precies als toen ik echt ondervraagd werd.”
Niet iedereen wil, zoals Altaweel, slapende honden wakker maken. Een aantal leden van We Are Here, die aanwezig waren op de opening van Iñárritu’s installatie kozen ervoor om de donkere zaal niet binnen te gaan. “Onze eigen ervaring was heftig genoeg. We willen niet terug naar die nachtmerrie.”
Kort door de bocht concluderen dat projecten als deze louter sensatie voorschotelen aan de bezoekers, is niet juist. Of het publiek meer empathie ontwikkelt door het zien of ondergaan van zulke ervaringen, zal per persoon verschillen. Maar belangrijker is wellicht de vraag of wij Europeanen samen met de EU voldoende impact wíllen hebben om de situatie van de vluchtelingen werkelijk te veranderen.
Verder lezen?
Rechtvaardige journalistiek verdient een rechtvaardige prijs.
Maak jij OneWorld mogelijk?
Word abonnee
- Digitaal + magazine — € 8,00 / maand
- Alleen digitaal — € 6,00 / maand
Terugkerende klant? Klik hier om in te loggen
Heb je een waardebon? Klik hier om je code in te vullen
