Mark Ruttes eerste ‘toeslagenschandaal’ (in 2003)

Daar was geen woord van gelogen: een paar weken later werd zijn uitkering stopgezet. Hij ontving die sinds een maand of drie, omdat hij door hartproblemen niet kon werken. “Het was een heel stressvolle periode. Ik moest mijn huur betalen, mijn verzekering, medicijnen. Ik liep duizenden euro’s aan schulden op. Ze hebben me kapotgemaakt.” Hij kreeg na zes maanden een nieuwe uitkering, maar bleef procederen: die eerste uitkering had nooit ingetrokken mogen worden en hij wilde compensatie voor het gat van zes maanden.

Omar Ibrahim Hassan (56) werd eveneens door ambtenaren benaderd in 2005. Hij zat op een bankje tegenover de Vomar in Schalkwijk. “Ze vroegen allerlei rare dingen. Mijn legitimatie en adres, of ze konden meelopen en zien waar ik sliep. Ik zei: ‘Dat mag alleen de politie vragen. Ik ga zo niet meewerken.’” Enkele dagen later ontving hij bericht dat zijn lopende uitkeringsaanvraag was afgewezen, omdat hij niet had meegewerkt. Het was niet de eerste keer; ook zijn vorige aanvragen werden afgewezen. “Ze verzonnen steeds een andere reden, bijvoorbeeld dat ik geen geldig adres had.” Dat had hij wel – hij stond ingeschreven bij het Leger des Heils, waar hij meestal sliep.

Hassan, Kadiye en Mahaamud Ismael hebben veel met elkaar gemeen. Ze ontvluchtten de Somalische burgeroorlog eind jaren 90, werden in Nederland jarenlang van azc naar azc verplaatst en scheidden alle drie van hun vrouw. “Mede door alle stress omdat we weinig geld hadden”, aldus Hassan. Alle drie hebben kinderen die bij hun moeder wonen. Tussen 2004 en 2005 kwamen ze apart van elkaar naar Haarlem; uit geldgebrek huurden ze kamers in gedeelde woningen.

Hoe is dat mogelijk? Die vraag werd beantwoord nadat Fischer Advocaten in 2005 aan de Commissie Gelijke Behandeling (het huidige College voor de Rechten van de Mens) had gevraagd onderzoek te doen naar het Somaliëproject. Toen pas kwam de brief van Rutte boven tafel. De CGB oordeelde eind 2006 dat het beleid discriminatoir was. Zo’n CGB-uitspraak is niet bindend, maar kan worden gebruikt in lopende zaken, zoals bij die van Mahaamud Ismael gebeurde. Bij het lezen van de CGB-uitspraak, de rechterlijke uitspraak van 2007 en de mediaberichten komen alle puzzelstukjes samen en wordt duidelijk wat er is gebeurd.

De gemeente Haarlem maakte daarop een lijst van 84 namen: álle bijstandsgerechtigden van Somalische afkomst. Rechercheurs kregen een simpele opdracht: leg 84 huisbezoeken af en controleer of zij daar echt wonen. Zo niet, dan woonden deze mensen misschien wel stiekem in Londen en was het einde uitkering.

Selecteren op afkomst valt onder ‘ras’ binnen de wet, oordeelde de commissie. De Haarlemse jacht op Somalische bijstandsontvangers was onrechtmatig en een vorm van rassendiscriminatie. Het is niet duidelijk hoe andere gemeenten op de brief reageerden: alleen in Haarlem zijn rechtszaken aangespannen namens gedupeerden, en is er dus onderzoek geweest (zie kader).

Critici van Rutte weten de krantenberichten uit 2007 regelmatig op te rakelen. Wie de uitspraak losjes samenvat, zou kunnen stellen dat Rutte is veroordeeld voor rassendiscriminatie. Dat klopt officieel niet: een bestuursrechtelijke uitspraak is geen veroordeling, maar een oordeel over een specifiek besluit van de overheid. Rutte trad op als bewindspersoon en niet als individu, dus zijn naam valt niet in de uitspraak. Bovendien was zijn brief geen opdracht; de gemeente had hem kunnen negeren. Dat had zelfs gemoeten, volgens de Grondwet.

Ook voor de gedupeerden voelde de uitspraak niet als een overwinning. Mahaamud Ismael kreeg het misgelopen bedrag terug, maar daarmee waren zijn schulden niet afbetaald: “Ik kon al die tijd mijn zorgverzekering niet betalen, en dus ook de tandarts niet. De problemen stapelden zich op, ik moest zelfs een nieuwe tand van ruim 3000 euro. Dus ik wilde een schadevergoeding.” Hij spande een zaak aan, maar verloor die in 2011 in hoger beroep. De reden: zijn overwinning in 2007 en de bekendheid daarvan zou ‘voldoende genoegdoening’ moeten geven volgens de rechter.

Kadiye en Hassan hebben nooit het geld gezien dat zij misliepen. Ondanks de opgelopen schulden begonnen ze geen nieuwe rechtszaak; ze waren bang om opnieuw in de problemen te komen.

Daar wilde de gemeente niets van weten, zegt Klaas. “In plaats van te zeggen: ‘Wat vervelend dat jullie op de grond slapen in één huis’, werd eerst de uitkering stopgezet en daarna pas gepraat. Deze mensen waren evident geen fraudeurs, maar slachtoffers van hardvochtig beleid. Ook de rechters hebben de nieuwe bijstandswet erbij gepakt, deze héél strikt geïnterpreteerd en zagen dat hun woonsituatie inderdaad onduidelijk was, dus jammer dan.”

De uitspraak was er niet gekomen zonder de vasthoudendheid van Mahaamud Ismael. Met hem gaat het nu goed, zegt hij. “Ik heb een huis in Haarlem, een baan, het gaat beter met mijn gezondheid.” Kadiye leeft nog altijd van een uitkering, en Hassan staat nog ingeschreven bij het Leger des Heils. Veel andere gedupeerden zijn inmiddels naar Engeland verhuisd, vertellen ze. Kadiye en Hassan bleven liever in Schalkwijk, want hier kennen ze de weg.

Het Somaliëproject leidde tot geen enkele vorm van mediaophef. De omvang van het toeslagenschandaal is veel groter, maar Fischer wil vooral benadrukken dat het hier om een zeer gemarginaliseerde groep gaat. “Een groep die schijnbaar geen nieuwswaarde heeft, en daarnaast niet de middelen heeft om de strijd te voeren.”

In een summiere reactie op de CGB-uitspraak in 2007 zei de gemeente Haarlem deze werkwijze ‘achteraf te betreuren’ en ook niet meer toe te passen. In de toekomst zouden doelgroepen voor fraudeonderzoek op een andere grond dan afkomst worden geselecteerd. Maar in een antwoord op raadsvragen in 2007 zei het College van B&W ‘geen aanleiding’ te zien om met rechtshulpverleners en slachtoffers te praten opdat hersteld kon worden wat niet had mogen gebeuren.

En Rutte? Hij zei in een reactie in 2007 dat zijn brief niets te maken had met discriminatie; hij zou het zo weer doen. ‘Schijnbaar is dit wettelijk gezien nu niet mogelijk. Dan is het tijd om de wet te veranderen’, aldus zijn woordvoerder tegen de pers. Na de toeslagenaffaire stapte Rutte weliswaar op, maar tijdens het toeslagendebat in januari zei hij iets opvallends. In zijn ‘privé-opvatting’ was hij het eens met Geert Wilders, die voorstelde om nationaliteit te registreren om specifieke bevolkingsgroepen te controleren op fraude. ‘Wat is daar discriminerend aan?’ aldus Wilders. ‘U heeft een punt’, antwoordde Rutte.

Dit artikel verscheen eerder op OneWorld.nl op 6 juli 2021 en in OneWorld Magazine.