Tegen rechts-populisme? Dit kun je doen tot de verkiezingen

Dat de democratie niet perfect is, wist de Griekse filosoof Socrates al in de oudheid: via verkiezingen kunnen ‘demagogen’ aan de macht komen, die kiezers voor zich winnen door met mooie praatjes en simplistische oplossingen in te spelen op onderbuikgevoelens. In plaats van problemen aan te pakken, gebruiken ze hun democratische macht om antidemocratische maatregelen door te voeren. Zij houden hun macht, terwijl de democratie zichzelf afbreekt.

Dat gevaar is anno 2024 nog even reëel, ook in Nederland. Zo wilde het huidige kabinet het parlement buitenspel zetten door een asielcrisis uit te roepen. Na grote publieke druk sneuvelde het plan, maar de toon was gezet. Hoe verdedig je de democratie tegen (mogelijke) antidemocratische voorstellen in de toekomst? Om tegengeluid te laten horen, hoef je niet tot de volgende verkiezingen te wachten. Van lokale samenkomst tot landelijke volksstemming, drie filosofen vertellen over democratische alternatieven.

1. Burgerberaad

Een eerste middel is het burgerberaad. Dat is een samenkomst van ongeveer honderd gelote burgers die de maatschappij weerspiegelen, en resulteert in een niet-bindend adviesrapport. Een burgerberaad kan zowel landelijk als op lokaal niveau plaatsvinden en kan over van alles gaan. Zo initieerde de gemeente Zeist in 2023 een burgerberaad om te praten over veiligheid tijdens de jaarwisseling. In datzelfde jaar bundelden 75 zorgorganisaties in Zeeland de kracht onder de noemer Zeeuwse Zorg Coalitie, die samen met burgers over de verbeteringen in de gezondheidszorg spraken. Een landelijk voorbeeld is het Nationaal Burgerberaad Klimaat, waarin de overheid aan 175 gelote burgers vraagt wat Nederland tegen klimaatverandering kan doen.

“Wanneer burgers lijnrecht tegenover elkaar staan, helpt een burgerberaad polarisatie te verzachten”, vertelt Eva Rovers, publieksfilosoof en directeur van Bureau Burgerberaad. Die stichting adviseert, traint en houdt toezicht bij burgerberaden geïnitieerd door zowel overheden als burgers. Iedereen praat mee. “Ook de racist of homofoob, hoe pijnlijk dat voor andere deelnemers ook is”, benadrukt Rovers.

Ze wijst naar een voorbeeld uit Ierland in 2012. Finbarr O’Brien, als kind misbruikt door een mannelijke priester, werd ingeloot in een burgerberaad georganiseerd door de Ierse overheid over het huwelijk voor mensen van hetzelfde geslacht. “Door zijn misbruik associeerde O’Brien iedere homoseksuele man met een kinderverkrachter”, zegt Rovers. Maar toen hij tijdens het burgerberaad de jonge gay man Chris Lyons ontmoette, hoorde hij over zijn zoektocht naar een menselijk bestaan. O’Brian werd uiteindelijk de grootste pleitbezorger van openstelling van het huwelijk.

Gaat het extreemrechtse kabinet-Schoof luisteren naar burgeradvies over ‘linkse’ onderwerpen zoals gender of klimaat? Rovers denkt van wel, als de regering tenminste een duidelijk mandaat geeft. “Het vorige kabinet heeft een burgerberaad over klimaat geïnitieerd en het huidige heeft daarmee ingestemd”, zegt ze. “PVV en BBB zijn partijen die zeggen de stem van de bevolking te vertegenwoordigen. Je zou jezelf in de voet schieten als je dan de uitslag van een burgerberaad of referendum naast je neerlegt.”

2. Referendum

Een andere methode is het referendum, dat verwijst naar een volksstemming over politieke onderwerpen. Die komt in allerlei vormen. Nederland kende tussen 2015 en 2018 een variant van het referendum, het raadgevend referendum. Burgers konden een raadgevend referendum aanvragen over wetten en verdragen, als er tenminste 300.000 handtekeningen voor waren verzameld. Het bekendste voorbeeld hiervan was het Oekraïne-referendum in 2016. GeenPeil, een actiecomité van Geenstijl, Forum voor Democratie en Burgercomité EU, zamelde het aantal nodige handtekeningen in en riep op om tegen het associatieverdrag met Oekraïne te stemmen. Kabinet Rutte 3 trok in 2018 de Wet raadgevend referendum weer in, want het zou ‘niet aan verwachtingen voldoen’. Wat dat precies betekende maakte het kabinet niet concreet.

Inmiddels wordt een nieuwe variant besproken in de Tweede Kamer: het bindend correctief referendum. Met deze variant kunnen burgers al aangenomen wetten laten terugdraaien. Anders dan bij de raadgevende versie, moet dit vermoedelijk door 400.000 burgers geïnitieerd worden (het precieze voorstel is nog in de maak).

Versterkt het referendum de democratie of pakt het in handen van populisten verkeerd uit? Daan Roovers, die tussen 2019 en 2021 Denker des Vaderlands was en nu Eerste Kamerlid is voor GroenLinks-PvdA, vindt het eerste: “Voor burgers is het referendum een noodrem.” Het versterkt volgens haar de democratie op twee manieren. Soms worden wetten doorgevoerd waarover de kiezer zich niet heeft uitgesproken en die niet eerder onderdeel waren van het publieke debat. “Denk aan de aangekondigde btw-verhoging op cultuur, boeken en sport, die stond nergens in een partijprogramma,” zegt ze. Het plan voor btw-verhoging is inmiddels van de baan, maar op een soortgelijke manier werd in 2014 wel de basisbeurs voor studenten afgeschaft. Via een correctief referendum had de kiezer zich daar alsnog over kunnen uitspreken.

Een referendum kan ook vooraf tegenwicht bieden. “Het kabinet wil onderzoeken of het demonstratierecht ingeperkt kan worden”, zegt Roovers. “Dat zijn voorstellen uit populistische, antirechtstatelijke hoek. Burgers zouden met behulp van een referendum aan de noodrem kunnen trekken.”

Roovers erkent dat er haken en ogen aan het referendum zitten. In handen van populisten leidde het instrument tot Brexit. Eerlijke en betrouwbare informatievoorziening rondom referenda zijn wat haar betreft het belangrijkste onderwerp van debat. Als dat niet goed geregeld is, is het een nutteloos instrument, meent ze. Maar als burgers wel goed geïnformeerd zijn is het waardevol: “Het referendum is geen wondermiddel, maar kan burgers wel weer meer zeggenschap geven.”

3. Demonstratie

Een derde mogelijkheid is een demonstratie organiseren. Dat is één van de meest effectieve manieren om je democratische stem te laten horen. Uit onderzoek blijkt dat iets minder dan een op de drie demonstraties hun doel bereikt, dat is effectiever dan een petitie starten of op de kandidaat stemmen die het meest met jouw waarden overeenkomt.

Waarom zijn demonstraties belangrijk in een democratie? De Kennisbank Openbaar Bestuur stelde in het rapport ‘Democratie op straat’ drie redenen op. Allereerst zijn verkiezingen in principe eens in de vier jaar. In het stemhokje kan een burger nog niet overzien welke politieke kwesties jaren later op de politieke agenda staan. Juist door het recht om te demonstreren, zo wordt gesteld in het rapport, verandert de publieke ruimte in een publieke discussie en gaan mensen actief met elkaar in gesprek.

Maar demonstranten representeren niet altijd de meerderheid. Waarom zouden hun standpunten dan ‘opgedrongen’ moeten worden aan de meerderheid? Als tweede, volgens het rapport, is het belangrijk om de status quo kritisch ter discussie te stellen en een alternatief perspectief neer te zetten. Zij wijzen bijvoorbeeld naar de anti-zwartepietendemonstranten. Zo vinden steeds minder Nederlanders het gebruik van blackface bij Piet acceptabel.

Ten derde wijst het rapport naar de belangrijke agenderende rol die een demonstratie kan hebben. Demonstreren is een manier om aandacht te vragen van de politiek, zo dwing je ze om bepaalde kwesties te behandelen.

Ook Dilara Bilgiç ziet dat demonstreren belangrijk is voor ongehoorde stemmen. Zij publiceerde in 2020 het boek De Black Box Democratie, waarin ze zich een slimmere democratie voorstelde. “Ik zie veel mensen die zich niet serieus genomen voelen de straat op gaan”, zegt ze. Zij ziet dat niet alle stemmen evenveel gehoord worden in publieke discussies op radio en televisie. Zo vertelden Nederlanders met een islamitische achtergrond recent tegen OneWorld dat ze ervaren dat hun angst voor toenemende moslimhaat niet wordt gehoord.

Ook antidemocratische stemmen

Moet de status quo ook ter discussie worden gesteld als de demonstranten antidemocratisch zijn? “Het punt van een demonstratie is dat een nog niet algemeen geaccepteerd perspectief wordt vertegenwoordigd”, zegt Bilgiç. “En ja, soms zal dat recht tegen jouw normen en waarden ingaan. Daar om die reden grenzen aan stellen heeft geen zin.” Alle onderwerpen die leven moeten in het publieke debat besproken worden, vindt zij. Ze wijst naar de verdeeldheid ten tijde van de coronacrisis. Mensen die tegen de coronamaatregelen demonstreerden gingen zich via alternatieve kanalen organiseren, waardoor ze alleen maar verder radicaliseerden.

Terug naar de pro-Palestinademonstraties. Uit onderzoek van I&O research uit oktober 2024 blijkt dat twee op de drie Nederlanders vinden dat de Nederlandse overheid Israël tot een permanent staakt-het-vuren moet oproepen. Daarnaast is een nipte meerderheid tegen de levering van wapens aan Israël. De straat op blijven gaan is een manier om de politiek en media te dwingen dit beleid ter discussie te stellen.