Zelfs wie Europa heeft bereikt, kan met dodelijk geweld worden uitgezet

Na twintig mislukte oversteekpogingen bereikten de Syrische Maher Seifeddin (34) en zijn gezin in november 2021 eindelijk het Griekse eiland Samos. Ze woonden al een tijdje in Turkije maar kregen een uitzetbevel, terug naar Syrië. Omdat het daar voor hen niet veilig was, waagden ze de oversteek. Eenmaal aangekomen aan de kust van Samos zocht Seifeddin een plek met gsm-bereik om hulp in te roepen. Zijn vrouw Ayat Alobadah (33) en hun twee kinderen bleven achter bij de rest van de groep. Pas 17 maanden later, in 2023, zou hij ze terugzien.

Seifeddins gezin werd slachtoffer van wat eufemistisch de post-arrival pushback genoemd wordt: het met dwang terugsturen van migranten nadat ze de EU al hebben bereikt. In juni bewees een BBC-documentaire Dead Calm: Killing in the Med? dat bij vijftien van dit soort gewelddadige deportaties zeker 43 mensen om het leven waren gekomen. Ook Artsen Zonder Grenzen rapporteerde vorig jaar over de gewelddadige uitzettingen, en de The New York Times (NYT) deelde vorig jaar een video waarin te zien is hoe vluchtelingen uit een busje komen, waarna gemaskerde mannen ze naar een Grieks kustwachtschip brengen die ze later op open zee zal achterlaten. Het was de eerste keer dat deze schending van het begin tot het einde gefilmd werd.

Sinds de ‘Turkijedeal’ uit 2016 is het aantal mensen dat gewelddadig aan de grens werd tegengehouden of teruggestuurd flink gestegen. Sinds januari 2017 tot de publicatie van dit artikel meldt de ngo Aegan Boat Report dat 358.632 mensen op zee werden tegengehouden en 84.180 mensen met geweld zijn teruggestuurd. Internationale oproepen aan Griekenland om met de pushbacks te stoppen, zoals deze week weer door de Raad van Europa, leiden niet tot verandering.

‘Deportatiecentrum’

Omdat telefoonbereik moeilijk te vinden is en het terrein onbegaanbaar is door bebossing en rotsen, duurde het drie uur voordat Seifeddin terug was op de plek waar hij zijn gezin achterliet. Toen hij terugkwam, ontdekte hij tot zijn ontsteltenis dat de groep waarmee hij reisde was verdwenen was. “Ik zag het roze jasje van mijn dochter nog aan een tak hangen”, vertelt hij. Zijn vrouw had het daar te drogen gehangen. In de verte klonk geschreeuw. Waar het precies vandaan kwam wist hij niet. Seifeddin: “Ik wist dat ze waren opgepakt door de autoriteiten, ik hoorde de noodkreet van mijn vrouw en kinderen, maar wat kon ik doen?”

Artikel gaat verder onder de foto.

Eerder hadden ze bij een oversteekpoging Chios bereikt, een ander Grieks eiland, waar gemaskerde mannen hen met honden en geweerschoten intimideerden. Ze werden gearresteerd en van hun bezittingen beroofd, waarna ze op een stuurloos vlot op de Egeïsche Zee werden achtergelaten. Veel vluchtelingen delen zulke traumatische herinneringen. Het is de reden dat mensen zich bij aankomst op de Griekse eilanden onmiddellijk verstoppen, vaak tevergeefs.

Artikel gaat verder onder de foto.

Veel meer doden

De illegale deportaties, die ook het gezin van Seifeddin troffen, zijn volgens advocaten en hulpverleners die op de Griekse eilanden aanwezig zijn, al sinds maart 2020 aan de orde. In die maand bereikte het aantal mensen in de Griekse vluchtelingenkampen een recordhoogte van 20.000. Volgens Alice Kleinschmidt, sinds 2015 hulpverlener op Lesbos en oprichter van de ngo Welcome Office, was dit de aanleiding voor de invoering van deze nieuwe vorm van uitzettingen. ‘Het is eigenlijk heel logisch. Je kunt niet meer dan 25.000 mensen op Lesbos huisvesten, dus wat doe je dan? Pushbacks. Hoeveel mensen kun je hier opsluiten?’ Door de EU/Turkije-deal konden mensen bovendien niet meer doorreizen naar het vaste land, maar moesten ze hun asielprocedure op de eilanden afwachten.

Naar aanleiding van de BBC-documentaire Dead Calm, die 43 doden aantoonde en waaraan ook de auteur van dit artikel een bijdrage leverde, liet de Griekse overheid weten dat het onderzoek van de BBC geen harde feiten bevat en dat de kustwacht juist mensenlevens redt. Deze reactie klonk al eerder wanneer nieuw bewijsmateriaal over schendingen naar buiten kwam. Griekse oppositiepartijen beschuldigen de regering ervan nieuw bewijs voor dodelijk kustwachtoptreden telkens als ‘fake news’ af te doen en eisen een grondig onderzoek naar de bevindingen van de BBC. De BBC denkt juist dat de aantallen die zij konden bewijzen het topje van de ijsberg zijn.

Het werkelijke dodental door direct geweld van de Griekse kustwacht ligt waarschijnlijk veel hoger dan de cijfers die de BBC heeft gepubliceerd, vertelt Lucile Smith, die de documentaire produceerde. De BBC analyseerde de website van de Turkse kustwacht, die elke pushback registreert, en traceerde incidenten met dodelijke slachtoffers. Om de verhalen te verifiëren, werd contact gelegd met activisten, advocaten en journalisten in zowel Turkije als Griekenland. Vooral Consolidating Rescue Group, een SOS-hotline voor migranten in nood, was van onschatbare waarde voor het vinden van overlevenden en ooggetuigen voor interviews.

“We konden niet over elk incident publiceren, omdat sommige zaken uitsluitend op een enkele anonieme bron berustten, daarover mogen wij geen verslag doen”, legt Smith uit. “Daar zaten gevallen met veel doden bij.” Nadat de documentaire was uitgezonden, ontving ze nog talrijke berichten van mensen die eerder niet hadden gereageerd met de woorden: ‘Sorry dat ik je dit niet eerder heb gestuurd.’

Artikel gaat verder onder de foto.

Ontvoerders doen zich voor als hulpverlener

Het begin van de gewelddadige deportaties veranderde ook het speelveld voor hulpverleners, die sindsdien gecriminaliseerd kunnen worden. Tegen 25 hulpverleners loopt bijvoorbeeld al zes jaar lang een rechtszaak. Een van hen is de Nederlandse Pieter Wittenberg ,die wordt beschuldigd van mensensmokkel voor het bieden van hulp aan mensen in nood. “Als jij je toevallig op de stranden bevindt wanneer er een bootje aankomt heb jij ze uitgenodigd, ben jij de smokkelaar,” zegt hij over de gecreëerde angstcultuur. De dreiging van een proces en de zware straffen van 10 tot 25 jaar zorgen ervoor dat niemand meer langs de kust durft te patrouilleren of zich op het strand durft te begeven.

Alleen Artsen Zonder Grenzen (MSF) heeft nog het recht om hulp te bieden aan migranten die met boten aankomen op de Griekse eilanden, vertelt projectcoördinator bij MSF Filip Marijnissen. In de afgelopen twee jaar zou MSF tijdens 533 acties medische noodhulp aan 7.904 mensen hulp hebben geboden na hun aankomst op de eilanden. Veel van de gearriveerde mensen verkeerden in een toestand van emotionele nood, waren uitgeput, verkleumd, hadden dorst en honger en zaten onder de schrammen en blauwe plekken. Velen zeggen gevangen te zitten in een vicieuze cirkel van geweld, terugdringing en herhaaldelijke gevaarlijke overtochten over zee.

In het verleden ondervond MSF vaak hinder van politiecontroles bij de aankomstplaatsen, zegt Marijnissen, maar sinds in december 2022 een twee maanden oude baby overleed na een twee uur durende controle, zijn de controles verminderd. “We hebben nu een goede relatie met de immigratiepolitie, maar over andere autoriteiten kan ik me niet uitlaten”, aldus Marijnissen.

Over die ‘andere autoriteiten’ doen alarmerende berichten de ronde. Kleinschmidt kent verhalen over mensen die zich voordoen als joggers, toeristen en soms zelfs als arts, om nieuwkomers te misleiden. “Ze zeggen dan: ‘Hé, vertrouw ons’, waarna de mensen worden beroofd en ontvoerd in een busje”, vertelt ze. Kleinschmidt heeft op Lesbos vaak gezien hoe busjes zonder kenteken razendsnel vertrekken nadat er een boot is gearriveerd. Ook Marijnissen zag meer dan eens hoe gemaskerde personen op de plekken waar bootjes aan land komen, stonden te wachten. “Ze vertrokken snel zodra wij arriveerden.”

Die verhalen lijken op wat gebeurt in de video die The New York Times vorig jaar deelde. Daarin vertellen migranten dat gemaskerde mannen zich voordeden als medewerkers van Artsen Zonder Grenzen, voordat ze hen naar een Grieks kustwachtschip brachten. ‘Ze pakten alles af wat we hadden, contant geld, telefoons, alles’, vertelde een van hen aan journalisten van NYT.

Onderzoek geruisloos afgerond

De Griekse president Kyriakos Mitsotakis en de Europese Commissie bagatelliseerden de video van de NYT door die af te doen als een geïsoleerd incident. De Griekse premier reageerde op CNN geschokt en zei dat dit ‘absoluut geen beleid’ was. De Europese Commissie (EC) was kritischer: Eurocommissaris voor Binnenlandse Zaken Ylva Johansson noemde de video ‘absoluut onacceptabel’. De EC riep Griekenland op om het incident grondig te onderzoeken. In juni dit jaar meldde een Griekse nieuwszender dat de kustwacht maanden geleden een disciplinair onderzoek geruisloos had afgerond, zonder enige actie te ondernemen.

Fayad Mulla, de activist die ontdekte waar de Griekse autoriteiten mensen op zee zette en de video voor The New York Times maakte, vertelt dat ze niet verrast was. “Deze misdaden gebeuren al jaren en iedereen die het wil weten, weet het. Mijn video heeft slechts voor extra druk gezorgd, net als vele andere onthullingen.” Hoewel een nationale Griekse transparantiewaakhond de video nog steeds onderzoekt, heeft Mulla weinig vertrouwen in een andere uitkomst. “De autoriteit staat bekend om incompetentie en traagheid. Ze onderzoeken al een jaar wat al lang duidelijk is.”

Ook advocaat Lorraine Leete van Lesvos Legal Centre heeft weinig hoop op een diepgaand Grieks onderzoek naar het voorval. Leetes kantoor heeft in de afgelopen jaren honderden getuigenissen van pushbacks gedocumenteerd, die Leete vergelijkt met bevindingen van advocaten op andere eilanden om patronen te ontdekken. Leete vermoedt dat er bij pushbacks goed gecoördineerd wordt. In de getuigenissen hoort ze vaak vergelijkbare instructies die aan vluchtelingen worden gegeven: “Op schepen van de Griekse kustwacht krijgen ze allemaal te horen dat ze met hun hoofd naar beneden moeten zitten. En mensen worden geslagen als ze opkijken.”.

Een van de zaken die Leete behandelt, is die van de Turkse Barış Büyüksu, die in oktober 2022 in een reddingsvlot bij de Turkse badplaats Bodrum bewusteloos werd aangetroffen door de Turkse kustwacht, samen met vijftien Palestijnse migranten. Büyüksu overleed terwijl hij op een ambulance wachtte. Volgens getuigenissen van de 15 overlevenden martelden de Griekse autoriteiten Büyüksu op het Griekse eiland Kos door hem te slaan en te elektrocuteren, voordat ze hem en de Palestijnen met geweld terug de zee op dwongen. Een forensisch rapport uit Turkije bevestigt de verklaringen.

Hoewel veel vluchtelingen te maken krijgen met pushbacks, spant slechts een klein gedeelte een rechtszaak aan, omdat de kans van slagen klein is. Leete: “Als we een zaak bij de Griekse rechtbank indienen, beweert de openbare aanklager vaak dat we de daders niet kunnen identificeren omdat ze gemaskerd zijn en soms geen uniform dragen, of een uniform zonder insignes, waardoor het onderzoek wordt stopgezet.” Volgens Leete maakt het vanuit juridisch perspectief weinig uit bij welke organisatie de gemaskerde personen horen. “Ze dragen de asielzoekers over aan de politie, die hen vervolgens naar de kustwacht brengen om hen uiteindelijk op zee achter te laten.” En daarmee valt de hele actie onder de verantwoordelijkheid van de Griekse staat.