Docu ‘The Story of Ne Kuko’: mag je koloniale roofkunst terug stelen?

‘Dit verhaal draait om gestolen Afrikaanse kunst’, verschijnt aan het begin van The Story of Ne Kuko in beeld. Na deze onomwonden boodschap sleurt de Nederlands-Keniaanse filmmaker Festus Toll de kijker meteen mee in het diepe. In een zinderend waargebeurd fragment is te zien hoe een man in het Wereldmuseum in Berg en Dal in september 2020 een artefact ontvreemdt. In het Frans verkondigt de ‘dief’, terwijl hij gedecideerd in de camera kijkt, dat hij ‘komt terughalen wat van ons is’. De camera beweegt onrustig terwijl de man met het object in zijn handen het museum verlaat.

Op de opnames is te horen hoe museummedewerkers roepen dat de man moet stoppen, maar hij loopt ongestoord door. Fier wandelt hij over straat, totdat twee politieagenten arriveren en schreeuwen dat de man moet blijven staan. De verdachte spreekt geen Nederlands, maar hij begrijpt hoe laat het is.

Het beeld is een Nkisi uit Congo, een manfiguur vol met spijkers. Aan deze beelden wordt spiritualiteit toegeschreven. Zo fungeren Nkisi’s soms als een vaartuig voor de geesten van de voorouders. Ook zouden ze in staat zijn om tegenstanders te verlammen of ter dood te veroordelen. Ooit werden ze ‘gekocht’ – of gestolen door kolonisten. In het museum in Berg en Dal – dat toen deze gebeurtenis plaatsvond nog het Afrika Museum heette, maar inmiddels is omgedoopt tot Wereldmuseum – worden veel Nkisi’s uit Congo tentoongesteld.

Mwazulu Diyabanza, de ‘dief’ uit de openingsscène, is een bekende restitutieactivist, die wil dat de beelden weer terugkeren naar waar ze vandaan komen. Hij heeft vooral interesse de Nkisi van koning Ne Kuko (zie foto), die staat in het Koninklijk Museum van Midden-Afrika in Tervuren, bij Brussel. Ne Kuko was een gerespecteerd bestuurder die belangrijk was voor Diyabanza’s voorouders uit het bergdorp Kinkuku.

Pijnlijke vragen

Toll stelt zich in zijn film de vraag: mag Diyabanza de Nkisi terug stelen? Is er sprake van diefstal als je belangrijke dingen die zijn gestolen van jou of je voorouders terughaalt? Met dit ethische dillema in het achterhoofd krijgt Diyabanza’s actie in Berg en Dal een ironische lading: je kunt de museummedewerkers zien als de beschermers van artefacten die ooit onrechtmatig naar Nederland kwamen. En de politieagenten als de handlangers die ervoor zorgen dat dit roofgoed op een plek blijft waar het niet thuishoort.

Toch werden, zo toont Toll, Diyabanza en zijn medestanders in veel Nederlandse pers afgebeeld als de onvervalste bad guys. Misschien omdat Nederlanders pijnlijke vragen niet willen beantwoorden, lijkt Tolls suggestie. Om die suggestie kracht bij te zetten monteert Toll fragmenten uit het WNL-programma Goedemorgen Nederland in zijn film. Presentatrice Maaike Timmerman spreekt in een item over Diyabanza’s actie over ‘het zoveelste hoofdstuk uit het koloniale verleden’ en NRC-columnist Aylin Bilic vindt ‘meenemen’ gewoon ‘stelen’.

Toll beantwoordt de vraag zelf ook – zijn film is an sich al een antwoord op de vraag – nee, hij vindt terug stelen geen diefstal. Verderop in de film laat hij bovenal zien wat de kolonisten (in het geval van Congo de Belgen) de Congolezen nog meer hebben ontnomen: hun geloof. De Congolezen zijn vanaf het einde van de negentiende eeuw massaal gekerstend door de Belgen. Ze moesten aanhangers worden van het katholieke geloof en werden gekneed tot devote onderdanen.

Door de missionarissen verdween in het Afrikaanse land het animisme, het idee dat alles bezield is, niet alleen mensen en dieren, maar ook dingen en abstracte concepten. De Nkisi’s maken deel uit van dat geloof. Weer komt in Tolls film op pijnlijke wijze ironie om de hoek kijken: de kolonisten dachten dat ze de Congolezen spiritualiteit gaven met hun geloof, maar ze ontnamen het juist die spiritualiteit. De beelden werden na de massale bekeringen namelijk gezien als heidens in plaats van spiritueel. Toll laat een bij de christelijke kerk betrokken Congolees vertellen dat veel van zijn landgenoten hun Nkisi’s daarom hebben verstopt of weggedaan. De evangelisatie van Congo was destructief voor de Congoleze cultuur, en die teloorgang alleen al klinkt als een steekhoudend argument om de museumstukken terug te halen.

Magisch-realisme

Maar Toll is geen naïeve romanticus. In zijn film, die je zou kunnen beschouwen als een dynamisch essay, toont hij zich een volwassen filmmaker die waar nodig volwassen vragen stelt. Hij laat in zijn film doorschemeren dat hij denkt dat musea dekoloniseren geen makkelijke aangelegenheid is; er is volgens hem geen hapklare oplossing.

Activist Diyabanza vindt dat het land niettemin die teruggave nodig heeft, zodat de Congolezen zich weer kunnen verbinden met hun roots. Het cultureel en spiritueel equilibrium moet worden hersteld. Toll speelt in de film in op die gedachte door te suggereren dat er een vloek rust op het land, of misschien wel op zijn film, want Diyabanza en de filmmaker raken bijvoorbeeld betrokken bij een ernstig auto-ongeluk. Ook is er in de film voortdurend gefluister te horen, alsof de Nkisi van Ne Kuko tot leven is gebracht. Die unheimische details geven de film samen met de sprankelende montage op het ritme van Afrikaanse drums een magisch-realistische dimensie

Dat surrealistische geldt ook voor de shots waarin Toll de Nkisi van Ne Kuko filmt in Tervuren: het imposante beeld staat in een protserige kamer, met uitzicht op een paleistuin. Ook het perspectief lijkt al dan niet onbedoeld ironisch: waar de kolonisten neerkijken op hun zwarte onderdanen plaatsten ze de spullen die ze van hen stalen op een voetstuk.

Wie de spirituele en koloniale context kent van de Nkisi’s zal voortaan op een andere manier naar de Congoleze beelden kijken. De Nkisi van Ne Kuko in België heeft iets mysterieus, iets akeligs; het beeld hoort daar niet, lijkt het te fluisteren. Het is knap hoe Toll op speelse maar ook indringende wijze toont hoe normaal we roofkunst in onze musea zijn gaan vinden. Maar wie dat roofgoed terug steelt, mag nooit voor dief worden uitgemaakt, is de boodschap van The Story of Ne Kuko.