Waarom je econoom en feminist Amartya Sen (1933) moet kennen

Democratieën kennen geen hongersnood. Dat is een van de bekendste stellingen van Amartya Kumar Sen (1933). Of, in de exacte woorden1 van de befaamde Indiase econoom en filosoof: ‘Er is nooit een hongersnood geweest in een functionerende meerpartijendemocratie.’ In 1998 krijgt Sen de Nobelprijs voor Economie voor zijn baanbrekende denken: hij ziet welvaart als meer dan alleen een optelsom van centen. In 2010 kwam daar een plek op de lijst van meest invloedrijke mensen op aarde van Time Magazine bij en in 2013 in Nederland de Erasmusprijs.

De laatste jaren is het stiller rondom de wetenschapper. Vorig jaar ging op sociale media zelfs even een nepbericht rond dat Sen zou zijn overleden, maar het tegendeel is waar. De inmiddels 90-jarige geeft nog altijd les aan de Harvard Universiteit in de VS en werkt volgens zijn dochter aan een nieuw boek over gender.

Honger is een politieke keuze

Sen was negen jaar toen hij kennismaakte met hongersnood. Het was ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, toen India nog een Britse kolonie was. De Britten vreesden een Japanse invasie vanuit het noorden, toen bekend als de provincie Bengalen, Amartya Sens geboortegrond. Ze namen alle vissersboten in beslag en exporteerden veel voedsel uit het gebied naar het Britse leger. Zo veroorzaakte de kolonisator in 1943 de grote Bengaalse hongersnood, die naar schatting 1,2 miljoen mensen de dood in zou jagen. Maar in Sens middenklasse-omgeving stierf geen enkele persoon van de honger, herinnert hij zich in een interview met Al Jazeera in 2010: ‘Ik kende niemand die arm genoeg was om te sterven. Toen realiseerde ik me al dat honger ook een klassenprobleem is.’

Voordat Sen in 1981 zijn boek Poverty and Famines (‘Armoede en hongersnoden’) publiceert, behandelen de meeste economen hongersnood en voedseltekorten als natuurverschijnselen, waar de mens weinig mee van doen heeft. Sen laat overtuigend zien dat hongersnood niet alleen voortkomt uit een gebrek aan voedsel, maar ook uit ingebouwde ongelijkheden in de samenleving. ‘Honger is niet het noodlot’, stelt hij, ‘het is een keuze.’ Om hongersnood de wereld uit te krijgen, moeten volgens hem onderliggende problemen worden aangepakt, zoals inkomensongelijkheid. Zijn analyse zal van blijvende invloed zijn op het hongerbestrijdingsbeleid van zowel VN-voedselprogramma WFP als op regeringen die met voedselonzekerheid kampen: in plaats van alleen te concentreren op de hoeveelheid voedsel, kijken zij nu veel meer naar wíe zich dat eten kan veroorloven.

Een andere belangrijke bijdrage levert Sen aan het denken over welvaart in combinatie met ontwikkeling. Welvaart kun je niet uitdrukken door enkel het bruto nationaal product of het gemiddelde inkomen te citeren, schrijft hij2 in 1985; persoonlijke vrijheid is daarvoor minstens zo belangrijk. Politieke rechten, gelijke kansen en openbare instellingen die alle burgers de kans geven zich te ontwikkelen en een betekenisvol bestaan op te bouwen, zijn allemaal factoren die aan ontwikkeling bijdragen.3

Sens inzichten veroorzaken een aardverschuiving in de wijze waarop de internationale gemeenschap welvaart definieert. Zo is de inmiddels wereldwijd bekende Human Development Index, waarmee de VN het welvaartsniveau per land meet, op zijn ideeën gebaseerd. In deze berekeningen worden ook de toegang tot kennis en scholing en de kans op een lang en gezond leven meegenomen.

Bourgondische academicus

Dat Amartya Sen hoogleraar zal worden, ligt al vroeg in de lijn der verwachtingen, vertelt hij zelf in zijn memoires uit 20214. Een van zijn eerste herinneringen speelt zich af in het lab van zijn vader, die scheikunde doceerde aan de Universiteit van Dhaka, de huidige hoofdstad van Bangladesh. Sen herinnert zich hoe opgewonden hij was toen hij de lab-assistent in een reageerbuis twee vloeistoffen zag mengen die vervolgens iets heel anders, onverwachts voortbrachten. Al jong gefascineerd door de wetenschap en opgroeiend in een familie van onderwijzers is het Sen al vroeg duidelijk welk vak hij zal kiezen: ‘Ik kende alleen maar leraren. En dat waren ook nog eens mensen die plezier hadden in lesgeven. Hoe had ik niet het onderwijs in kunnen gaan?’

Op zijn beurt zal Sen later menig andere grensverleggende economisch denker inspireren, zoals de Amerikaanse feministische filosoof Martha Nussbaum (1947). Met haar ontwikkelde hij de capability approach, de theorie dat een overheid ervoor moet zorgen dat de capaciteiten van haar burgers tot bloei kunnen komen. Sen inspireerde ook de Vlaamse filosofieprofessor Ingrid Robeyns van de Universiteit Utrecht, die onlangs een betoog uitbracht tegen extreme rijkdom: Limitarisme: Pleidooi tegen extreme rijkdom (2024).

De academische loopbaan van zijn vader brengt het gezin Sen op vele plekken, en die reislustigheid zal ook later Sens eigen werkzame leven kenmerken. Zijn studie economie begint hij in 1951 in het Indiase Kolkata (dat tot 2001 Calcutta heette) en vervolgt hij in 1953 in het Britse Cambridge, waar hij promoveert. Vervolgens wordt hij het jongste hoofd van het departement economie ooit aan de Kolkatase Jadavpur Universiteit. Hij doceert verder in Cambridge – zowel het Britse als het Amerikaanse – Oxford, Stanford, Kolkata en Delhi en ziet ook kans om lange reizen door Europa te maken, waar hij geniet van het bourgondische leven. Om die reden heeft hij de titel ‘de moeder Theresa van de economie’ die Westerse media hem gaven altijd verre van zich geworpen. ‘De meest bespottelijke opmerking die je je kunt voorstellen’, zegt hij tegen Al Jazeera. ‘Ik hou van lekker eten en goede wijn. Ik wil goed doen in de wereld, maar heb mezelf daarvoor nooit iets hoeven ontzeggen.’

Feminisme

Evengoed strijdt de Nobelprijswinnaar al een leven lang voor de rechten van de meest achtergestelde mensen in de wereld, in het bijzonder vrouwen. Sterke vrouwelijke rolmodellen heeft hij genoeg om zich heen. Sens eigenzinnige moeder Amita was modern danser én doet aan judo, beide in haar tijd ongepast voor een Indiaas meisje. En als zijn vader gaat lesgeven in het nabijgelegen Myanmar (dat dan nog Birma heet), belandt het gezin in een Aziatische samenleving waar vrouwen traditiegetrouw veel macht en aanzien hebben.

Maar terug op de middelbare school in India realiseert Sen zich dat zijn briljante klasgenootjes van het vrouwelijk geslacht veel minder hoge punten halen dan je op basis van hun intelligentie mocht verwachten. ‘Ik vroeg me af of de gendervooroordelen in de cultuur meisjes aanmoedigden om minder te claimen, zodat jongens ervan genieten ervan om ‘beter’ te zijn’, schrijft hij in zijn memoires. Alsof vrouwen wordt aangeleerd zich minder te doen gelden, opdat het mannelijk ego zich gestreeld kan blijven voelen. Dat doet hem nadenken over de keuzevrijheid van vrouwen en hoe dit hun positie beïnvloedt.

In al zijn inzichten toont Sen zich filosoof én econoom. Zo ziet hij gendergelijkheid niet alleen als sociaal rechtvaardig, maar ook als essentieel voor economische groei en ontwikkeling. Net zoals maatschappelijke ongelijkheid in zijn ogen niet alleen schadelijk is voor de minder bevoorrechten, maar ook voor de samenleving als geheel doordat het de sociale samenhang en economische stabiliteit ondermijnt. Door die invalshoeken te combineren toonde hij aan dat kapitalistische groei niet zaligmakend is, in een tijd dat het neoliberaal gedachtegoed hoogtij viert. Zo is hij ook vandaag de dag nog een van de invloedrijkste critici op materiële ongelijkheid, die zowel door economen als door activisten wordt gerespecteerd.