In Minsk ken ik één boekhandel waar de boeken van Svetlana Aleksijevitsj altijd op voorraad zijn, en veel Wit-Russen hadden tot het grote nieuws uit Stockholm nog nooit van hun landgenote gehoord. Ook in Nederland roept haar naam vooralsnog vooral vraagtekens op. Maar haar onbekendheid is naast het feit dat ze fantastische boeken schrijft, juist een extra argument waarom ze de Nobelprijs verdient. Als meer mensen haar werk lezen, zal dat de wereld ten goede komen.
Als het Nobelprijscomité een grote onbekende eert, is dat vaak om die persoon een hart onder de riem te steken. Aleksijevitsj kan dat hart goed gebruiken, want haar onbekendheid komt niet omdat ze op een zolderkamertje ingewikkelde boeken met moeilijke woorden schrijft, maar omdat het dictatoriale regime haar op alle mogelijke manieren dwarszit. Toch blijft ze genadeloos de pijnpunten van Wit-Rusland en de rest van de voormalige Sovjet-Unie blootleggen. In haar werk doet ze geen concessies. In haar privé leven wel. Jarenlang kon ze niet in Wit-Rusland wonen. En veel mensen beweren dat haar ziekte –kanker- komt door het vele onderzoek dat ze kort na de kernramp in de Tsjernobylregio heeft gedaan.
Geen Trucjes
Toch is ze geen verbeten pamflettiste. Integendeel. En dat de journaliste met de prijs voor de literatuur gelauwerd is, en niet in het hokje ‘vrede’ is ingedeeld, is ook terecht. Haar boeken zijn, hoe zwaar hun onderwerpen ook zijn, een feest om te lezen. Ze is een meester in het oproepen van een bepaalde sfeer, zonder dat het ook maar een moment een trucje wordt. Vaak lijken thema en toon helemaal niet bij elkaar te passen. Juist dat maakt haar schrijven ijzersterk. Een jonge moeder is vol van haar baby, dat is op dat moment het allerbelangrijkste, ook als er in de buurt een kernreactor ontploft. Heel logisch dus dat Aleksijevitsj haar lezers op zo’n moment een roze wolk intrekt.
Aleksjevitsj pakt onderwerpen op waar niemand anders zijn vingers aan brandt, maar die nú beschreven moeten worden, anders zijn ook de laatsten die van de geschiedenis kunnen getuigen gestorven. Ze schreef over Tsjernobyl, over de oorlog in Afghanistan, over hoe de Sovjet-Unie de geesten van alle inwoners heeft beïnvloedt, waardoor hij eigenlijk nog altijd bestaat. Dat zijn geen verhalen die je met droog cijferwerk kunt vertellen. Het zijn ook geen verhalen die je uit monden van hoogwaardigheidsbekleders kunt optekenen. Je moet ervoor de boer op, spreken met mensen die nooit eerder een journalist ontmoet hebben, spreken tot je er blaren op je tong van hebt en zij ook. En vervolgens moet je uit die verhalen de gemene deler halen, uitvinden welk kleine verhaal dat je hebt mogen horen al die andere kleine verhalen representeert. Die manier van werken is in Wit-Rusland volstrekt ongewoon.
Mijn Wit-Russische vrienden zijn bijna allemaal op de een of andere manier bij de oppositie betrokken. Zij kennen haar boeken wel en koesteren ze. Toen vorig jaar ‘Het einde van de Rode Mens’ verscheen, vroeg ik Dasja Slabsjanka, een Wit-Russische vriendin van mij, het te recenseren voor het Nederlandse Oost-Europa tijdschrift Donau. In dit boek neemt Aleksijevitsj de ‘homo sovjeticus’ onder de loep, de menssoort die gevormd werd in de Sovjet-Unie, waartoe ook Dasja behoort.
Homo Sovieticus
Dasja beschreef het belang van het boek zo, en ze overdrijft niet: ´Als je de oorlog in Oekraïne wil begrijpen, heeft het geen zin om te denken in termen van internationale belangen of geopolitieke spelletjes. Er is veel irrationeel in deze oorlog. Het is een strijd van waarden. De Homo Sovieticus is vrijgelaten als een geest uit de fles. En hij is dorstig naar nieuwe offers voor een groot ideaal. Dit is niet louter een lokaal conflict dat jou nooit zal raken.´
Dat is een inzicht dat ons, lezers in ‘Het Westen’, ten goede komt. Maar Dasja destilleerde er ook een boodschap aan haar en andere veranderingsgezinde landgenoten uit: ´De les die uit Svetlana Alexijevitsj’ boek geleerd kan worden, is dat het niet genoeg was om alleen het bestuur te veranderen in de voormalige republieken. Wat echt nodig is, is de bevrijding van de Homo Sovieticus uit de slavernij van angst en paranoia.´
Als meer mensen de boeken van Aleksjivitsj zouden lezen, zouden we in een betere wereld leven. Ze zouden genieten van de schoonheid van haar werk. We zouden beter opgewassen zijn tegen de vele vraagstukken waar de huidige situatie in Oekraïne ons voor stelt. En we zouden zien hoe liefdevol ze de figuranten van de geschiedenis benadert, en hoe wezenlijk juist hun verhaal eigenlijk is.
