De Valongowerf werd ontdekt bij wegwerkzaamheden aan de rua Barão de Tefê in het havengebied, hartje Rio. In de tijd van de slavernij kwam de zee tot daar, tegenwoordig is de kustlijn een paar honderd meter de zee in opgeschoven. De schattingen van het aantal slaafgemaakten dat in Valongo aankwam en werd verhandeld, lopen uiteen van 500.000 tot een miljoen. Op geen enkele plek in Noord- en Zuid-Amerika zijn zo veel slaafgemaakten aangekomen, volgens historici. Door de traumatische herinnering aan een ondraaglijk lijden dat verbonden is aan de werf, kan met recht van een Auschwitz in Rio worden gesproken, meende de commissie die het dossier voor de UNESCO-aanvraag samenstelde.
Door het ondraaglijk lijden dat verbonden is aan de werf, kan met recht van een Auschwitz in Rio gesproken worden
Reinigingsritueel
Toen de werf in 2011 werd ontdekt, schakelde een van de betrokken archeologen een mãe de santo, een priesteres van de Afro-Braziliaanse godsdienst candomblé, in om een reinigingsritueel te voltrekken. Sindsdien gaan op elke eerste zaterdag van juli mães de santo en de cultureel-religieuze groep Zonen van Gandhi naar de werf om met water en bloemen het reinigingsritueel te verrichten. Het laatste ritueel was een week voordat UNESCO haar beslissing nam. Een ochtend vol emotie en hoop.
Mijn voorouders eisen gelijkheid voor alle mensen en religies
De erfenis van de slavernij
Ruim een week later, op maandag 10 juli, was het groot feest. “Wij behoren tot Brazilië. We hebben zonder daartoe uitgenodigd te zijn het land opgebouwd”, sprak Wanda Ferreira, verbonden aan de sectie cultuur van de gemeente Rio en zelf afstammelinge van slaafgemaakten uit Afrika. Onder daverend applaus vervolgde ze: “Geen enkele Braziliaanse culturele uiting komt niet uit de Afrikaanse erfenis voort. Mijn voorouders eisen gelijkheid voor alle mensen en religies (candomblé is jarenlang van overheidswege vervolgd en wordt door enkele gezaghebbende Pinkstergemeenten als duivels bestempeld, WU). De erfenis van de slavernij verbiedt ons om hetzelfde te doen als wat de corrupte witte machthebbers van nu doen.”
Tegenwoordig perst de zwarte bevolking zich in overvolle vieze treinen om slecht betaald werk te doen
Volwaardige plek in maatschappij
De Braziliaanse politiek wordt intussen geteisterd door een groot corruptieschandaal getiteld Wasstraat – omdat het justitiële onderzoek begon met het blootleggen van witwaspraktijken in wasstraten. De huidige president Michel Temer is een van de politici die onder het justitiële vergrootglas liggen en gaat tot het uiterste om uit handen van Justitie te blijven. Veel zwarte Brazilianen zijn ervan overtuigd dat het land een nieuwe fase in kan gaan als zij, met 54 procent de meerderheid van de bevolking, een volwaardige plek krijgen in de maatschappij.
“We gaan tonen dat er andere modellen zijn dan het kapitalisme, dat altijd van slavernij in wat voor vorm dan ook heeft geprofiteerd”, zegt Thiago Laurindo (36), zwart, bioloog en sinds zeven jaar lid van Zonen van Gandhi, strijdbaar. Laurindo: “Onze voorouders kwamen in schepen uit Afrika aan. Tegenwoordig perst de zwarte bevolking uit de voorsteden van Rio zich in overvolle vieze treinen om in de grote stad slecht betaald werk te gaan doen.”
De een is fan van Flamengo, de ander van Vasco. Maar je hoeft elkaar daarom niet te haten
De Zonen van Gandhi (opgericht in 1951) maken Afrikaanse muziek, met woorden uit de Ioruba- en de Bantutaal, uit de streken in Afrika waar hun zwarte voorouders vandaan kwamen. Ook zij worden beschouwd als cultureel erfgoed, omdat ze niet alleen muziek maken maar ook de filosofie van pacifistische strijdbaarheid naar het voorbeeld van hun Indiase schutspatroon hanteren. Laurindo: “Iedereen mag zich bij ons aansluiten, ongeacht de hoeveelheid pigment die hij of zij heeft. Het is net als bij voetbal. De een is fan van Flamengo en de ander van Vasco (twee clubs in Rio, WU). Maar je hoeft elkaar daarom niet te haten. Je houdt allebei van het spel. Dat heb je gemeen.”
Een nieuwe aanvraag bij de UNESCO, maar nu om de Zonen van Gandhi op de Werelderfgoedlijst te plaatsen, is in de maak.
Vrouwen worden door hun werkgever onder druk gezet hun haar te ontkroezen en mannen worden geacht het te millimeteren
Laurindo heeft een uitbundig afrokapsel, en daarmee wordt hij kennelijk geaccepteerd op zijn werk, de Universiteit van de Deelstaat Rio de Janeiro. Dat is in Brazilië absoluut geen vanzelfsprekendheid. Vrouwen worden door hun werkgever en/of hun omgeving onder druk gezet hun haar te ontkroezen en mannen worden geacht het te millimeteren. Laurindo: “Binnen Zonen van Gandhi kunnen we zwart zijn, maar daarbuiten worden van ons verwacht dat we wit worden. Maar nu is er een belangrijk moment aangebroken. Met de internationale erkenning van het drama dat zich op Valongo voltrokken heeft, zijn we een stap verder. Wij wisten het natuurlijk al lang, we wisten van de enorme emotionele lading van de werf. Nu kunnen de autoriteiten er niet langer omheen en is het tijd voor schadevergoeding: zorgen dat ook zwarte mensen goed onderwijs en goede gezondheidszorg krijgen en op een waardige manier hun werk kunnen doen. Een politiek beleid dat alle burgers op dezelfde manier behandelt. Om op die manier echt de raciale democratie te worden die Brazilië altijd pretendeert te zijn, maar niet is omdat de zwarte mensen onderaan de ladder staan. Onze grote rijkdom is de mix en de verschillende manieren om tegen de dingen aan te kijken. Het gaat er niet om de mening van de ander onder tafel te vegen, maar om te zoeken naar wat we gemeenschappelijk hebben.”
