Etnisch geprofileerd door de marechaussee: ‘Je kookt vanbinnen’

De in Suriname geboren Vroom-Kalaykhan krijgt die vraag wel vaker op de luchthaven, al woont ze sinds haar derde in Nederland. Ook werd eens bij het inchecken een belletje gepleegd om door te geven op welke vliegtuigstoel ze zat. Altijd alleen bij haar, niet bij haar gezin. Terwijl ze daar meestal niet bij stilstond (‘ik wilde gewoon naar huis’), viel het nu op, twee keer die vraag. Laten gaan, of er iets mee doen, vroeg ze zich dagen later nog af.

‘Ik was echt van de kaart, want wat anders dan mijn meisjesnaam en mijn huidskleur konden hierin een rol spelen? Het ging hier bovendien om een instantie, de Koninklijke Marechaussee. Dat is niet oké.’ Ze deed een melding bij antidiscriminatiebureau RADAR, dat samen met een aantal andere antidiscriminatiebureaus een meldpunt ‘etnisch profileren op luchthavens’ heeft ingesteld.

Vroom-Kalaykhan is niet de enige met die ervaringen, vertelt Dave Bekkering, klachtenbehandelaar bij RADAR. De meldingen kwamen door corona zo goed als stil te liggen, maar klachten over etnisch profileren door de marechaussee, politie en douane zijn er ‘altijd’ geweest, aldus Bekkering. ‘Het gaat vaak om mensen die in Nederland zijn geboren, Nederlands zijn en zich zo voelen. Als zij dan als enigen worden gecontroleerd, of met anderen van kleur, dan wekt dat bevreemding, verbijstering en boosheid op. Sommigen overkomt dat geregeld. En soms leidt dat tot heel onaangename situaties, zoals een gemiste vlucht of zelfs arrestatie.’

Maar controleren op basis van etniciteit is verboden discriminatie, vinden de organisaties. Dat de marechaussee benadrukt dat etniciteit maar één van de criteria is, maakt volgens hen niet uit. Bamenga: ‘In zo’n risicoprofiel is die huidskleur een zwaarwegend feit. Een goedgeklede, snellopende witte man zal al snel worden gezien als een zakenman.’

Etnisch profileren is niet alleen discriminatie, schrijft de Nationale ombudsman in het in maart verschenen rapport Verkleurde Beelden. Het is ook schadelijk en niet effectief. Het is stigmatiserend en tast het vertrouwen in de overheid aan. Mensen zullen minder snel aangifte doen als ze geen vertrouwen hebben. Bovendien, als je een bepaalde groep mensen vaker controleert, zullen er relatief meer mensen uit die groep aangehouden worden. Ten eerste betekent dat dat je een andere groep niet of minder controleert, en daardoor zie je niet wat daar misgaat. En ten tweede ontstaat dan ‘ten onrechte het idee dat die mensen crimineler zijn en (nog) vaker gecontroleerd moeten worden’, schrijft de ombudsman. ‘Zwarte mensen worden vaker veroordeeld, omdat zij vaker worden aangehouden. Ze worden vaker aangehouden, omdat ze vaker worden gecontroleerd, én omdat we hier ooit vanuit een vooroordeel mee begonnen zijn. En nu denken we dat het goed werkt.’ Dat is schijnlogica, aldus de ombudsman.

Ook Controle Alt Delete, dat in 2013 is opgericht om etnisch profileren te bestrijden, ziet weinig vooruitgang. ‘We zijn hier al jaren mee bezig’, zegt Jair Schalkwijk van de organisatie. ‘Een rechtszaak was de enige weg om een beleidsverandering te krijgen. Pas dan heeft het zin om aan bewustwording te werken.’

Klos was ervan overtuigd dat ze de rechtszaak zouden gaan winnen. De toeslagenaffaire, de demonstraties van Black Lives Matter en een in april aangenomen Kamermotie dat etniciteit niet gebruikt mag worden in risicoprofielen van overheidsinstanties om fraude te bestrijden, maken de zaak actueel. Ook in verschillende andere Europese landen, waaronder Frankrijk, Zwitserland en Spanje, lopen soortgelijke rechtszaken tegen de staat, waar verschillende mensenrechtenorganisaties bij betrokken zijn.

De nieuwe generatie wil dat niet meer, observeert ze. ‘We dragen behalve onze huidskleur een geschiedenis met ons mee. We dealen al heel lang met racisme en proberen die ervaringen van ons te laten afglijden. Maar ik heb daar al zo lang last van dat ik dat niet meer wil. Ik zal me vaker uitspreken en het is aan de ander om dat serieus te nemen. Dat zal tot meer botsingen leiden, maar dat is nodig.’

De Koninklijke Marechaussee heeft in een reactie aangegeven niet inhoudelijk te willen reageren op vragen.

Een eerdere versie van dit artikel verscheen in juni 2021 in het tijdschrift Wordt Vervolgd.