EU financiert geweld in Congo door mineralendeal met Rwanda

In het oosten van de Democratische Republiek Congo (DRC) houdt rebellengroep M23 de bevolking in zijn greep. Miljoenensteden Goma en Bukavu werden in korte tijd overgenomen. Ten minste 850.000 mensen sloegen op de vlucht, waarvan de helft kind is. Hoewel het geweld van M23 wordt gesteund door Rwanda, onderhoudt de Europese Unie nog steeds nauwe banden met dat land. De Rwandese president – en dictator – Paul Kagame is volgens Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, ‘een cruciale partner voor de EU’. Kagame waardeert op zijn beurt de ‘lange vriendschap’ tussen Rwanda en de EU.

Deze ‘vriendschap’ leidde begin 2024 tot een intentieverklaring (Memorandum of Understanding, oftewel MoU) voor nauwere samenwerking in de aankoop van grondstoffen. Het akkoord draait vooral om tantaal. Daarin zit veel coltan, dat essentieel is voor allerlei elektronica, zoals telefoons en laptops. Maar Rwanda produceert zelf nauwelijks tantaal: 90 procent van de mineralen die Rwanda exporteert komt uit Congo. Toen de intentieverklaring werd getekend, was dan ook al lang duidelijk dat de EU hiermee gesmokkelde Congolese mineralen zou kopen. “De EU koopt niet alleen mineralen, maar ook het bloed van Congolezen”, zegt Patrice*, een wetenschapper uit Goma die zich bezighoudt met de humanitaire situatie in het oosten van Congo. Hij maakte het geweld van dichtbij mee.

De huidige uitbarsting van geweld is de volgende fase in een conflict dat de regio al 30 jaar in zijn greep houdt. Tussen 1996 tot 2003 vonden er twee grote oorlogen plaats in Congo, met ruim 6 miljoen dodelijke slachtoffers als gevolg. Buurlanden Rwanda en Uganda steunden rebellengroepen en roofden de regio leeg. Sinds 2003 is het officieel vrede, maar het geweld hield nooit op. In 2012 nam M23 Goma ook al over. Toen stopte de Europese Unie al zijn steun aan Rwanda, en trokken de rebellen zich na een week terug. Inmiddels is M23 verenigd met andere rebellen in de Alliance Fleuve Congo, en wil het doorstoten naar de Congolese hoofdstad Kinshasa. De Verenigde Naties melden dat M23 in Oost-Congo steun krijgt van 4.000 Rwandese soldaten. Waarom blijft een sterke reactie van de EU dit keer uit?

M23 verdient flink aan de smokkel van mineralen uit Congo, onder meer door belasting te heffen op transportroutes. Met dat geld bekostigen ze onder andere hun militaire operaties en het dagelijks bestuur in de veroverde gebieden, bleek vorig jaar uit een VN-rapport. De rebellen controleren onder meer de transportroutes van de Rubaya-mijn, waarmee ze 800.000 dollar per maand aan ‘belasting’ innen op 120 ton tantaal. Een aanzienlijk deel van dat tantaal komt in Rwanda terecht. Daar plakken smelterijen en exporteurs er een nieuwe sticker op, en wordt het als ‘schoon’ verkocht.

Het Europese Parlement vindt de betrokkenheid van Rwanda bij het geweld in het oosten van Congo zo duidelijk, dat het de Europese Commissie opriep de mineralendeal op te schorten. 443 van de 495 parlementariërs stemden voor. Sara Matthieu, Belgische Europarlementariër van de European Greens, is al lang fel tegenstander van de MoU. “De EU heeft de morele en wettelijke plicht om ervoor te zorgen dat haar beleid niet leidt tot agressie, bezetting of plundering van grondstoffen.”

Competitie tussen Uganda en Rwanda

De EU kan de mineralendeal makkelijk annuleren. Eén van de pijlers van het akkoord is namelijk transparantie over de herkomst van grondstoffen, een voorwaarde waar Rwanda niet aan voldoet. “Logisch, want die grondstoffen komen vooral uit Congo”, zegt Kristof Titeca, hoogleraar ontwikkelingsstudies aan de Universiteit van Antwerpen. Op dit moment onderzoekt de Europese Commissie wat de gevolgen zijn van terugtrekking uit de MoU. De lidstaten wachten op de conclusie van dit onderzoek voordat er gestemd wordt over definitieve terugtrekking uit de deal, vertelt een EU-diplomaat die anoniem wil blijven.

De mineralendeal is op dit moment nog slechts een intentieverklaring, toch zijn de negatieve effecten nu al merkbaar. De oorlog in Oost-Congo is namelijk mede-geworteld in competitie tussen Rwanda en Uganda om macht en rijkdom in het grensgebied. “Door de intentieverklaring geeft de EU een signaal af dat het achter Rwanda staat”, zegt wetenschapper Patrice. “Daarmee stuwen ze de competitie tussen Rwanda en Uganda alleen maar op.”

Vorige maand legde de EU wel sancties op tegen Rwandese individuen en een goudraffinaderij. Ook schortten enkele lidstaten, zoals België en Duitsland, hun ontwikkelingshulp op. Maar een gezamenlijke reactie waar het Europees Parlement voor pleitte, zoals het annuleren van de mineralendeal, bleef uit. “Dat de commissie de oproep van het Europees Parlement negeert, vinden we onbegrijpelijk en onaanvaardbaar”, zegt parlementslid Matthieu.

Ondanks steun aan rebellen en mensenrechtenschendingen, is Rwanda er steeds in geslaagd zich als een betrouwbare regionale bondgenoot te presenteren, ziet hoogleraar Titeca. “Europese diplomaten en ambtenaren houden hun blik gericht op het ‘ontwikkelingswonder’. Donoren zien Rwanda als Afrikaans land waar ontwikkelingshulp het meeste oplevert.” Rwanda is daardoor een geliefd land voor ontwikkelingshulp én investeringen. Eén derde van alle buitenlandse investeringen in het land komt uit de EU. “Sectoren als de gezondheidszorg en infrastructuur horen door financiële steun van de internationale gemeenschap inmiddels bij de top van Afrika.”

Naast ‘ontwikkeling’ gebruikt Kagame de financiële hulp en investeringen ook voor het imago van Rwanda. Brand Rwanda, noemt hoogleraar Titeca dit. En daar is Kagame druk mee bezig. Het land staat bijvoorbeeld als sponsor op voetbalshirts, organiseert het WK wielrennen, en werkt samen met de Amerikaanse basketbalcompetitie NBA.

Wat ook bijdraagt aan het positieve imago van Rwanda in Europa, is dat Kagame zijn leger inzet op plekken waar de EU dat niet wil of kan. Zo zit het Rwandese leger (RDF) sinds 2021 als vredesmacht in Cabo Delgado, een regio in het noorden van Mozambique. De EU betaalde ze 40 miljoen euro om daar op te treden tegen jihadistische rebellen. “De EU draagt zo rechtstreeks bij aan de financiering van het Rwandese leger”, zegt Claude Gatebuke, een Rwandese anti-overheidsactivist die in de V.S. woont. Naast de bevolking, beschermt de RDF daar ook 20 miljard dollar aan gasproductie van het Franse bedrijf Total. Volgens hoogleraar Titeca was Frankrijk lang een van de grootste dwarsliggers bij sancties tegen Rwanda, al is dat land inmiddels ook voorstander van sancties en het opzeggen van de mineralendeal.

Lievelingetje

Rwanda is voor veel leden van de Europese Commissie het lievelingetje van de klas. Het leidde in 2023 in een investering van de EU van 900 miljoen euro, waar de mineralendeal onderdeel van is. Deze investering valt onder het Global Gateway-programma, een programma waarmee de EU wereldwijd 300 miljard dollar investeert, waarvan de helft in Afrika. Het programma moet ervoor zorgen dat de Europese Unie ruwe materialen en afzetmarkten voor de industrie veiligstelt; als tegenhanger van de Chinese nieuwe zijderoute, dat wereldwijd miljarden investeert in infrastructuur. Hoogleraar Titeca: “We leven niet meer in de periode waarin mensenrechten centraal stonden in het buitenlandbeleid van Westerse landen. Geopolitiek is belangrijker.” Om Rwanda buiten de invloedssfeer van China te houden, ziet de Europese Commissie zijn mensenrechtenschendingen door de vingers. Ook is er volgens verschillende Belgische media een handvol invloedrijke Europese ambtenaren die nog steeds geloven in Brand Rwanda, en harde sancties tegenhouden. Activist Gatebuke is duidelijk. “Als de EU zo doorgaat, hebben ze het bloed van duizenden Congolezen aan hun handen.”

* Uit angst voor zijn familie in Goma blijft Patrice anoniem. Zijn naam is bekend bij de redactie.