Excuses voor het slavernijverleden: (waarom) moeten we dat willen?

‘Excuses’: wat betekent dat?
“Het belang van excuses zit in de erkenning. Voor de samenleving is het belangrijk dat het slavernijverleden erkend wordt als deel van de Nederlandse nationale geschiedenis”, zegt Smeulders. En excuses van Amsterdam zijn mooi, maar: “Natuurlijk moet dat ook van de Nederlandse overheid komen. Dat Amsterdam hier nu de eerste aanzet voor geeft vind ik positief.”

Excuses aan wie, en voor wat?
“Al onze voorouders waren hier onderdeel van. Dus als je het goed doet, dan bied je niet alleen je excuses aan voor de ander, het moet helend zijn voor de hele samenleving. Want heel veel mensen stammen van beide kanten van het verhaal af; die hebben zowel voorouders die slavenhouder waren als tot slaaf gemaakten. We moeten het zien als onze gedeelde geschiedenis.”

Daarbij moet de nadruk niet alleen op het slavernijverleden in Suriname komen, ook de eilanden moeten niet worden vergeten, zegt Smeulders. “De eilanden worden vaak minder benadrukt in de herdenking van de slavernij omdat er daar minder plantages waren. Ook horen ze nog bij het Koninkrijk, dus komen de eilanden minder vaak in aanmerking voor fondsen en projecten rond het slavernijverleden. Daarbij hebben ze natuurlijk een kleinere bevolking dan Suriname, en is Suriname onafhankelijk, daarom zijn mensen ook mondiger. De groep die mondig kan zijn is gewoon kleiner op de Antillen. Maar die is er wel, en groeit.”

Daarbij vindt Smeulders dat het niet alleen om het verleden gaat, maar juist ook om de hedendaagse gevolgen van de slavernij. “Sommige mensen gaan ervan uit dat als de wet zegt dat we gelijkwaardig zijn, institutioneel racisme dan is uitgebannen. Maar dat is niet zo; in de ongeschreven omgangsvormen is het nog voelbaar. Maar dat wordt vaak niet erkend, ook in de politiek.”

Als de grootste publieke instellingen steeds meer erkenning geven, wordt het echt geïntegreerd in de maatschappij. En ja, financiële middelen zijn daar natuurlijk ook voor nodig. Denk aan training van docenten in het onderwijs: veel geschiedenisdocenten willen het slavernijverleden wel bij hun lessen betrekken, maar kennen het zelf eigenlijk ook niet. Dat soort dingen kost nu eenmaal geld.”

‘Excuses’: wat betekent dat?
“Goede excuses moeten ideeën hebben over de uitvoering. Er moet spijt en berouw getoond worden, én vergiffenis gevraagd aan de slachtoffers en de nazaten. Daarnaast moet de gemeente eerst heel goed onderzoek doen naar het slavernijverleden van de stad. Een simpele speech van de burgemeester is niet genoeg.”

Excuses aan wie, en voor wat?
“Deel van dit antwoord is ook dat je verder moet kijken dan Nederland: wie waren er slachtoffer? Dan moet je ook naar Suriname kijken, zeker ook naar de Caribische eilanden, en zelfs naar Indonesië. En voor mij is belangrijk dat dan ook wordt erkend dat er misdaden tegen de menselijkheid hebben plaatsgevonden. Het zou mooi zijn als de Gemeenteraad van Amsterdam een motie aanneemt, zoals Frankrijk ook deed in 2001, waarin de slavernij en slavenhandel toentertijd wordt erkend als misdaad tegen de menselijkheid.”

Hoe zouden herstelmaatregelen eruit kunnen zien?
“Deze vragen moeten gesteld worden aan de community’s die nu nog steeds de naweeën voelen van slavernij, zoals institutioneel racisme, racisme op de arbeidsmarkt, in het educatiesysteem. Er moet een heel duidelijke dialoog worden aangegaan met die gemeenschappen: wat hebben zij nodig? Er moet absoluut een goed gefinancierd instituut met het slavernijverleden aan de slag gaan, net als bijvoorbeeld het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Dan maak je ook een weg vrij voor verzoening; dan kan het discours over het slavernijverleden eindelijk goed starten. We zitten nog steeds in de ontkenningsfase.”

‘Excuses’: wat betekent dat?
“Excuses zijn een positieve ontwikkeling, maar ik ben wel huiverig voor de vervolgstappen omdat ik bang ben dat Amsterdam dezelfde fouten als Rotterdam gaat maken. Rotterdam heeft het onderzoek naar het slavernijverleden van de stad aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV), uitbesteed. Terwijl het een volledig gemeenschapsproject had moeten zijn, geleid door kritische Afro-Caribische mensen die dekoloniaal onderzoek doen, zoals The Black Archives.”

“Het onderzoeksteam in Rotterdam staat onder leiding van Gert Oostindie, de directeur van het KITLV. Hij staat erom bekend dat hij het koloniale verleden en slavernijverleden bagatelliseert in zijn werk. Hij is daar ook vaker op aangesproken. Met zijn positie en geschiedschrijving beïnvloedt hij het maatschappelijk beeld en indirect ook beleidsstukken over het Caribisch gebied op een koloniaal-gezinde manier. Op zijn onderzoek naar Indonesië is ook veel kritiek geweest vanwege goedpraten van Nederlandse oorlogsmisdaden. In een interview met het Historisch Nieuwsblad reageert Oostindie op de kritiek. Hij is van mening dat ‘beschamende verhalen uit het nationale verleden’ benaderd moeten worden vanuit een ‘genuanceerd verhaal’ en dat ook de ‘verbinding’ gezocht moet worden met rechtse partijen als de VVD en Leefbaar Rotterdam die tegen het onderzoek naar het koloniale verleden van Rotterdam zijn.”

“Voor mij laat hij met deze woorden blijken dat hij niet de juiste persoon is om het onderzoek te leiden. De gevoelens van ongemak bij tegenstanders lijken voor hem zwaarder te wegen dan het doen van dekoloniaal onderzoek dat recht doet aan de nazaten van tot slaaf gemaakte mensen. Dekoloniaal onderzoek, zoals het werk van Gloria Wekker, typeert hij bovendien als ‘oeverloos jargon’ dat ‘vreselijk moeilijk empirisch te onderbouwen’ is. Zulke problematische uitspraken zouden kritische Afro-Caribische onderzoekers nooit doen. Het gaat om sociale rechtvaardigheid voor nazaten en niet om het centraliseren van witte mensen in ontkenning.”

Hoe zouden herstelmaatregelen eruit kunnen zien?
“Mensen in Bonaire leven nog in keiharde armoede. De slavernij is daar niet gestopt, maar eigenlijk van vorm veranderd. We hebben het nog steeds over het verleden, maar mentaal, sociaal en politiek leven de mensen daar nog steeds onder het neokolonialisme. Een mooie vorm van herstelbetalingen vind ik bijvoorbeeld een fonds voor Afro-Caribische studenten. Nu studeren zij vaak met hele hoge schulden af, zeker als ze op latere leeftijd naar Nederland trekken voor de studie. Dat is juist altijd een onderdeel van het kolonialisme geweest, dat op de eilanden zelf niet echt goed hoger onderwijs was.”

Bovendien is het elk jaar weer een groot gedoe om Keti Koti te organiseren, voegt Martis toe. “Ook voor NiNsee is er niet genoeg geld. Dat is nogal een paradox. Als de gemeente in 2020 haar excuses wil aanbieden, zorg dan ook dat dit soort organisaties niet hoeven te bedelen om geld.”

Dit stuk verscheen oorspronkelijk op 29 juni 2019 op OneWorld.