Farmaceutische bedrijven krijgen een jarenlang monopolie op belangrijke medicijnen, bijvoorbeeld tegen HIV. Tenminste, als het aan de VS en Japan ligt. Wikileaks publiceerde onlangs het hoofdstuk over intellectueel eigendom in TPP, het handelsverdrag tussen onder andere de VS, Canada en Japan. Tegenstanders roeren zich: het gelekte hoofdstuk is ACTA in een nieuw jasje. Worden ontwikkelingslanden de dupe?
Het is haast geruisloos voorbij gegaan in Nederland, de publicatie op Wikileaks van het hoofdstuk over intellectueel eigendom in het Transpacific Partnership Agreement (TPP), het handelsverdrag waarover de VS, Japan, Australië, Vietnam, Peru, Brunei, Canada, Chili, Maleisië, Mexico, Nieuw-Zeeland en Singapore onderhandelen. Nederland is niet direct bij het verdrag betrokken, de EU ook niet. Dus wat heeft het met ons te maken?
Meer dan je denkt. Het gelekte hoofdstuk regelt zaken als patenten op medicijnen en allerlei andere vormen van intellectueel eigendom. Precies dezelfde onderwerpen waar ACTA, het Anti-Counterfeiting Trade Agreement, over ging. Nog niet al te lang geleden was er in Europa, Nederland voorop, grote verontwaardiging over ACTA.
In 2012 werd dat verdrag tussen de EU en talloze andere landen of supranationale instellingen, zoals de EU, verworpen door het Europees Parlement, omdat het een gevaar zou opleveren voor de vrijheid van meningsuiting en daarnaast privacy zou schenden. Artsen zonder Grenzen (pdf) had gewaarschuwd dat ACTA funest kon zijn voor de beschikbaarheid van betaalbare medicatie in ontwikkelingslanden. Met ACTA zouden farmaceutische bedrijven langer het exclusieve recht krijgen bepaalde medicatie, bijvoorbeeld voor de behandeling van HIV of kanker, te verkopen. Generieke, goedkopere middelen met dezelfde werking mochten dan niet op de markt komen. En dat zou een ramp betekenen voor zieke mensen in ontwikkelingslanden, die doorgaans geen zorgverzekering hebben. Hoe moesten zij hun medicijnen betalen? Zeker als ngo’s als Artsen zonder Grenzen die medicijnen óók niet meer konden betalen.
De uitwerking voor ontwikkelingslanden is desastreus
Oneindig veel moeilijker
Welnu. Verschillende tegenstanders van TPP waarschuwen dat het hoofdstuk dat Wikileaks publiceerde – dat nog onderwerp is van onderhandelingen – een kopie is van wat ACTA zou regelen. “Dit komt letterlijk uit ACTA gefietst”, zegt Dirk Poot, lijsttrekker van de Piratenpartij. “En de uitwerking voor ontwikkelingslanden is desastreus. Medische patenten worden mogelijk verlengd tot twaalf jaar en de mogelijkheden voor overheden van ontwikkelingslanden om een patent op een legale manier te omzeilen, worden oneindig veel moeilijker.” Ook Artsen zonder Grenzen waarschuwt via een persbericht opnieuw voor de gevolgen voor beschikbaarheid van geneesmiddelen.
Poot doelt op artikel 31 in een bestaand verdrag (TRIPS, dat onder de Wereldhandelsorganisatie WTO valt) die het overheden mogelijk maakt een goedkopere versie van geneesmiddelen tegen HIV en kanker te produceren, ondanks een eventueel patent van grote farmaceuten. In Brazilië en India is die regel gebruikt om dure HIV-medicijnen goedkoop op de markt te brengen. “Je kunt je voorstellen dat wat wij in het westen voor een geneesmiddel betalen, niet te doen is voor een simpele Braziliaanse boer. Dus zegt de overheid daar: wij laten het goedkoper produceren, en betalen de patenthouder een klein bedrag.” Uit het gelekte document wordt duidelijk dat de VS en Japan artikel 31 willen schrappen. Ontwikkelingslanden kunnen dan geen goedkope alternatieven meer laten produceren, zonder claim van een patenthouder aan hun broek te krijgen.
Maar waarom zouden overheden van bijvoorbeeld Vietnam en Mexico, ook partij in de TPP-onderhandelingen, daarmee akkoord gaan? “Er wordt wel over een overgangstermijn gesproken, en die duurt precies lang genoeg voor de zittende regeringen om met een goed gezicht op te stappen. Zij hebben dan een mooi handelsverdrag gesloten, maar zijn al weg als alle consequenties duidelijk worden”, zegt Poot. Er bestaat nóg een procedure om een patent te omzeilen, maar volgens Poot is de kans dat het daarmee lukt “bitter klein”. “Daarin is de vragende partij volledig ondergeschikt aan de welwillendheid van de patenthouder. Het land kan met de pet in de hand beleefd vragen om een uitzondering, maar heeft geen rechten. Terwijl in artikel 31, in ruil voor een ‘redelijke’ afdracht aan de patenthouder, de macht veel meer bij het land ligt dat inschat in hoeverre de gepatenteerde medicijnen noodzakelijk zijn.”
In Nederland
Het hoofdstuk over intellectueel eigendom in TPP heeft vooralsnog geen consequenties voor de beschikbaarheid van geneesmiddelen in Nederland. Maar Poot waarschuwt dat het dichterbij is dan we denken. “Allereerst is er de Canadese route”, zegt hij. “De EU en Canada creëren met het handelsverdrag CETA een vrijhandelszone, en Canada is ook partij in TPP.”
Maar belangrijk nog, TPP lijkt verdomd veel op TTIP, het vrijhandelsverdrag tussen de VS en de EU. “Vanuit de VS doen dezelfde onderhandelaars TPP en TTIP”, zegt Poot. “Het zijn spiegelverdragen, met de VS in het midden. Aan beide kanten van dat land moeten dezelfde voor hen voordelige regels gaan gelden. De eisen die zij aan TTIP stellen, zullen hetzelfde zijn.”
Een beleidsadviseur bij Buitenlandse Zaken die zich bezighoudt met TTIP, geeft aan niet in te kunnen gaan op het gelekte document. “De oorsprong en authenticiteit van dit gelekte document zijn een groot vraagteken,” schrijft hij, “het gaat over onderhandelingen tussen de VS en elf andere landen, waar wij niet betrokken bij zijn en waarbij we de context binnen de onderhandelingen niet kennen.”
