Feiten versus verkiezingspraat: hoe zit het écht met migratie en werk?

‘Gelukszoekers’ die ‘massaal profiteren van onze uitkeringen’: zomaar een regel uit het verkiezingsprogramma van de derde grootste partij van Nederland, de PVV. Het is een wijdverspreid stereotype dat asielzoekers massaal in de bijstand zitten, simpelweg om te profiteren van gratis geld.

Dan de echte cijfers: medio 2022 had 45 procent van de asielzoekers die in 2014 een verblijfsvergunning kreeg, een baan, aldus het CBS. Zo’n 55 procent ontvangt een uitkering – inderdaad een relatief groot deel, maar het aantal statushouders met een baan is wel flink aan het toenemen, zegt het CBS.

Bovendien zijn er veel redenen waarom asielzoekers en statushouders moeilijk aan een baan komen in Nederland. Asielzoekers krijgen met allerlei belemmeringen te maken. Die lopen uiteen van niet mogen werken en verplichte vergunningen, tot salaris moeten inleveren en verplicht tijd besteden aan inburgeren. Veel partijen beloven daar wat aan te doen. Welke partijplannen zijn gestoeld op feiten – en welke op onderbuikgevoel?

Strenge regels

Dat statushouders – asielzoekers die een verblijfstatus hebben gekregen – zo snel mogelijk aan het werk moeten, daar zijn politieke partijen het nog wel over eens. Meer discussie is er over de vraag of ook asielzoekers van wie de procedure nog loopt, mogen werken. Momenteel gelden daar strenge regels voor – zo streng, dat de meeste asielzoekers er niet aan beginnen.

Neem de ‘24-wekeneis’: asielzoekers mogen tijdens hun procedure per jaar maximaal 24 weken – oftewel 6 maanden – per jaar betaald werken. De regel werd al vaak bekritiseerd, in 2020 door de Adviesraad Migratie, in 2021 door de landsadvocaat, en dit jaar in een adviesrapport van onderzoeksbureau Regioplan, dat verscheen in opdracht van de overheid.

Door de 24-wekeneis zijn asielzoekers voor werkgevers bijvoorbeeld geen ‘aantrekkelijke’ krachten. Dat zegt Maarten van Panhuis, oprichter van RefugeeConnect, dat asielzoekers aan werkgevers koppelt. “Werkgevers willen vaak best in taal en opleiding voor asielzoekers investeren, maar dat lukt niet binnen 24 weken – tegen de tijd dat ze goed meedraaien, moeten ze alweer afscheid nemen.” Van Panhuis spande eerder dit jaar samen met de 25-jarige Nigeriaanse asielzoeker Elvis (die om privacyredenen niet met achternaam genoemd wil worden) een rechtszaak aan om te eisen dat de 24-wekenregeling verdwijnt – en ze wonnen. Maar het UWV en het ministerie van SZW gingen in hoger beroep; in de tussentijd blijft de regeling van kracht.

Lieneke Slingenberg is hoogleraar migratierecht en was een van de onderzoekers achter het rapport van Regioplan. Over de logica achter de 24-wekeneis zegt zij: “De eis zou moeten voorkomen dat asielzoekers aanspraak maken op een werkloosheidsuitkering.” Daarvoor kom je pas in aanmerking na 26 weken. Maar eventuele WW-rechten vervallen sowieso als iemand na afwijzing van een asielverzoek teruggaat naar het land van herkomst, zei ook de rechter dit jaar in de zaak van Elvis en Van Panhuis. “Daarnaast dachten politici dat het hebben van een baan een reden kon zijn voor toekenning van een verblijfsvergunning, ook als je asielverzoek wordt afgewezen”, zegt Slingenberg. “Maar we hebben veel jurisprudentie onderzocht: daar zijn helemaal geen voorbeelden van.”

Artikel gaat verder na het kader.

In het rapport van Regioplan wordt overigens ook het idee van de aanzuigende werking door asielbeleid rondom werk ontkracht. Regels over werken tijdens je asielprocedure blijken geen enkele rol te spelen in iemands keuze om naar Nederland te komen.

 Volgens Panhuis van RefugeeConnect heeft het voor asielzoekers gevolgen op de lange termijn als zij tijdens hun asielprocedure niet kunnen werken. “Hoe langer iemand uit het arbeidsproces is, hoe moeilijker het is om er weer aan deel te nemen. Dus tegen de tijd dat iemand eindelijk een verblijfsvergunning krijgt, heeft diegene een nog grotere afstand tot de arbeidsmarkt.”

De termijn waarbinnen de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) een asielverzoek moet behandelen is momenteel vijftien maanden, maar die termijn wordt vaak niet gehaald. Bovendien mogen asielzoekers de eerste zes maanden überhaupt niet werken – ook dat vecht Panhuis aan. “Het idee daarachter is dat iemand dan misschien te veel acclimatiseert, maar wij zeggen: laat mensen zelf kiezen. Ik spreek veel asielzoekers die graag meteen willen werken.”

Artikel gaat verder onder de infographic. Een uitgebreidere uitleg van de relevante partijplannen tref je in het kader onder aan het artikel.
 

Infographic: Karen Paalman

Van de tien onderzochte partijprogramma’s willen alleen CU, D66 en GL/PvdA expliciet dat de 24-wekeneis wordt afgeschaft. De VVD schrijft dat de huidige maximale werkduur moet blijven, ‘om te voorkomen dat asielzoekers rechten opbouwen waardoor ze niet meer kunnen worden afgewezen en uitgezet’: een argument dat niet wordt onderbouwd.

COA terugbetalen

Naast de 24-wekeneis is ook de verplichte tewerkstellingsvergunning (TWV) een grote belemmering voor werk, zo valt te lezen in het Regioplan-rapport. Die moeten werkgevers aanvragen als ze een asielzoeker in dienst willen nemen. Die werkvergunning is alleen vereist voor werknemers van buiten de EU. Ook hier geldt: het is voor werkgevers vooral gedoe. Het aanvragen van de vergunning is ingewikkeld, administratief veel werk, kost geld én het kan weken duren voordat de vergunning binnen is. Tussen 2017 en 2021 kreeg zo’n 4 procent van alle asielzoekers in de asielprocedure een TWV.

Twee partijen – D66 en GL/PvdA – willen dat de TWV wordt afgeschaft. “Dat is ook voor Oekraïners gedaan”, zegt Slingenberg. “Onder hen is de arbeidsparticipatie veel groter, en we denken dat dit ook zou gelden voor asielzoekers. Zeker in combinatie met de 24-wekeneis is de verplichte TWV een belangrijke factor.” Ook de 24-wekeneis geldt niet voor Oekraïense vluchtelingen.

Dan is er overigens nóg een regel waar werkende asielzoekers aan moeten voldoen: als zij werken tijdens hun asielprocedure, moeten zij het Centraal Orgaan Asielzoekers (COA) terugbetalen voor de kosten van de opvang vanuit de zogeheten Regeling Eigen Bijdrage (Reba). Als iemand zelf geld verdient tijdens de asielprocedure, moet diegene een bijdrage leveren voor het eigen levensonderhoud. Zeker voor gezinnen kunnen die kosten flink oplopen, tot het punt dat werken eigenlijk niet meer loont. Regioplan berekende dat een werkende asielzoeker met een niet-werkende partner en twee kinderen maandelijks maar liefst 1.178,02 euro aan het COA moet betalen. Bovendien weten asielzoekers vooraf niet precies hoeveel ze het COA moeten betalen vanwege ingewikkelde berekeningen, en het bedrag wordt vaak pas maanden later door het COA geïnd. Zo gebeurt het dat statushouders al schulden hebben bij het COA als ze aan hun inburgering beginnen.

Bijna geen enkele partij wil de Reba-regeling herzien. Alleen D66 wil ‘de mogelijkheid onderzoeken om asielzoekers een groter deel van hun salaris te laten behouden’.

Artikel gaat verder onder de ingesloten podcast.

Je vraagt asiel aan in een land en staat te popelen om aan het werk te gaan, maar dan? Luister naar het verhaal van Elvis en Haitham (23 minuten). Een podcast door City Rights Radio i.s.m. Here to Support.

‘Startbanen’ en ‘meedoenbalies’

Over maatregelen die meer gericht zijn op het klaarstomen van asielzoekers voor werk als ze eenmaal hun status hebben, bestaat onder de meeste partijen eensgezindheid. Zo vinden veel partijen dat asielzoekers al in het azc toegang tot taalles moeten hebben, evenals informatiebalies en begeleiding naar (vrijwilligers)werk, bijvoorbeeld via ‘meedoenbalies’, die nu al op veertig azc’s te vinden zijn.

Verder denkt de VVD aan ‘startbanen’, waar dit jaar al vier gemeenten mee experimenteren. Het idee van die banen is dat werk en inburgering worden gecombineerd; geen slecht idee, want experts kaarten al jaren aan dat enerzijds werken en anderzijds inburgeren voor veel statushouders te veel is. Ook GL/PvdA is een voorstander van startbanen.

Volgens Panhuis kunnen dit soort maatregelen zeker een positief effect hebben, maar zijn ze eigenlijk too little, too late. “Als je echt wil dat arbeidsparticipatie omhooggaat, moet je ook daarvóór al investeren.” Met andere woorden: haal de obstakels weg en schaf de 24-wekeneis en de verplichte TWV af.

En arbeidsmigranten dan?

Als het op arbeidsmigratie aankomt, zijn de meeste partijen het opvallend met elkaar eens – op de PVV en BBB na. Een aantal punten komt in bijna elk programma terug: meer controle over arbeidsmigratie door te kijken in welke sectoren écht werknemers nodig zijn, misstanden, uitbuiting en schijnconstructies1 aanpakken, werkgevers de verantwoordelijkheid geven om huisvesting en voorzieningen te garanderen.

De PVV en BBB hebben weinig te zeggen over dit thema; PVV wil een verplichte TWV invoeren voor arbeidsmigranten en BBB wil arbeidsmigranten op bedrijventerreinen kunnen huisvesten. PVV is voor een asielstop; BBB voor een asielquotum.

Artikel gaat verder onder het kader.

Een paar partijen – D66, GL/PvdA, CU, CDA en NSC – zien het zo: is het niet wat tegenstrijdig dat we enerzijds alarm slaan over het aantal asielzoekers, en anderzijds arbeidsmigranten hiernaartoe halen? Wat als we juist méér tijdelijke werkvergunningen verlenen voor niet-EU burgers, en zo een legale migratieroute creëren én vakkrachten aantrekken? Experts pleiten daar al jaren voor, zegt hoogleraar migratierecht Tesseltje de Lange. Maar dat lag politiek erg gevoelig: toen een D66-Kamerlid het in 2020 voorstelde, werd hij van links tot rechts weggehoond. Nu willen dus meerdere partijen deze plannen wel verkennen.

De Lange ziet een regeling voor zich waar ook asielzoekers of ongedocumenteerde mensen aanspraak op kunnen maken; ze zouden daardoor als het ware switchen naar de status ‘arbeidsmigrant’. Onder meer Duitsland en Frankrijk experimenteren daar al mee.

Hier staan alleen de CU en GL/PvdA open voor zo’n regeling, met name voor ongedocumenteerde mensen, niet voor mensen die nog in de procedure zitten. “Maar dat is begrijpelijk, als het aan deze partijen ligt kunnen mensen in de procedure straks makkelijker werken – dan is een ‘switch’ in status minder nodig.” “Dan blijft de vraag waarom afgewezen asielzoekers er geen aanspraak op zouden kunnen maken. Dat zal vast iets te maken hebben met het idee van de aanzuigende werking, maar dat is onbewezen.”

Zie hieronder ten slotte een uitgebreidere selectie van de partijplannen over asiel en werk.